Religija 

Sloveni su u VI-om vijeku u nekadasnjoj rimskoj provinciji Prevalis zatekli hristijanizovano i romanizovano ilirsko stanovnistvo. Oni su iz baltickog Pomorja, donijeli sa sobom svoju slovensku mnogobozacku religiju i pretpostavlja se da su prva dva vijeka bitisanja na Jadranskom moru, njoj ostali vjerni. Proces hristijanizacije je isao od morske obale, dje su se nalazili mnogi benediktinski manastiri, ka unutrasnjosti te je Grbalj najvjerovatnije jedna od prvih slovensko- dukljanskih zupa dje je hriscanstvo nadvladalo staru slovensku religiju. Na grbaljskoj teritoriji se nalaze tri lokacije za koje postoji arheoloski i istorijski dokazi o postojanju benediktinskih manastira, koji se mogu procitati u dolje navedenim tekstovima P. Mijovica i D. Djurasevic-Miljic. 

Ako pitate nekog od nosilaca ideje Srpstva u Grblju nesto o grbaljskim crkvama, u glas ce vam odgovarati za svaku crkvu da je zidana za vrijeme Nemanjica i da su Grbljani „odkad postoje, pravoslavni Hriscani“. Ako je neko i mozda imao sumnju, doskorasnji grbaljski paroh Ostoja je autoritativno presudjivao tvrdnjom da nikada u Grblju nije bilo druge vjere do pravoslavne. Onima koji ne vole da citaju nego vise vole da im se tumaci, to je bilo dovoljno jak dokaz, i pored toga sto su pismeni i znaju da broje do 13. 

Oni drugi Grbljani koji vole da citaju i koji znaju da broje do 13, saznali su citanjem slijedece: Njihovi preci su dosli u Grbalj u 6-tom vijeku i najkasnije su u 8-om pokrsteni od stane zapadnih tj. latinskih misionara i do podjele do tada jedinstve Crkve sredinom 11-og vijeka zivjeli su u prvoj slovenskoj kraljevini dinastije Vojislavljevica, drzavi koja je pocivala na zapadnoj tradiciji. Od podjele Crkve na istocnu i zapadnu, Grbljani zive kao katolici najmanje 200 godina pod predpostavkom da su se popravoslavili istog momenta kada je Sv. Sava na Prevlaci osnovao pravoslavnu episkopiju pocetkom 13-og vijeka. O ovom govore pisci udzbenika iz istorije Crkve protoprezviter Z. Marinkovic i Prof. J.Igumanovic 1934-te godine na str. br.76: 

"Zeta je u crkvenom pogledu isprva bila pod arhiepiskopijama: Splitskom, Drackom, Ohridskom,a od druge polovine 9-tog veka pa do 1219 godine pod rimokatolickom Barskom arhiepiskopijom." 

Onima koji bi najvise voljeli da zivot na planeti zemlji pocinje rodjenjem Stevana Nemanje, ovo sigurno izaziva bolove u stomaku, ali istina nekad zna da bude bolna. Najteze podnose to, da im dokaz za gore pomenuto daju upravo Nemanjici u svojom zitijima, dje za Stevana priznaju da je krsten u okolini danasnje Podgorice po katolickom obredu, jer tada u Zeti nije bilo pravoslavnih jerarha. Njegov sin Vukan se cak pokatolicio da bi mogao da vlada , od oca Stevana na upravu mu datim „kraljevstvom ot prva“ Dukljom tj. Zetom. Pored uvodjenja na mala vrata nove drzavne vjere „pravoslavlja“ u Zeti, katolicanstvo se sa pravoslavljem odrzava kao drzavna vjera do zadnjeg Balsica, Balse III-ega od kada se preferira pravoslavlje. Po  Malbasi, se kao vjerovatno vrijeme konvertiranja Grbljana u pravoslavlje moze uzeti vrijeme zetskog episkopa Neofita t.j. druga polovina 13-og vijeka (natpis na Bogdasickoj crkvi 1269 godine). 

Pavle MIJOVIĆ: RANOHRIŠĆANSKI SPOMENICI PREVALISA 

iz kapitalnog djela "Kulture Crne Gore" pokojnog akademika Pavla Mijovića, jednog od naših najznačajnijih proučavalaca kulturne prošlosti i prvog predsjednika Crnogorskog PEN centra, objavljujemo dio posvećen ranohrišćanskim spomenicima kulture na teritoriji rimske provincije Prevalis koja odgovara današnjoj Crnoj Gori. 

S pojavom hrišćanstva u gradovima gotovo istovremeno ide u širenje ove religije na izvangradske teritorije, gdje su nicali pagusi, vici i vile gospodara, i odakle je još uvijek žilava domorodačka sredina iz svojih civiteta izbacivala u buru javnog života i po kojeg viđenijeg peregrina, lako prijemčivog i na kulturne inovacije. 

Nekoliko nalaza na Prevlaci kod Tivta, gdje su iskopavanjem utvrđeni ostaci jedne "vile" podnim mozaikom i fragmentima dekorativne plastike - učvršćuju uvijerenje o širenju hrišćanstva i među porodicama latifundista i među kolonatima. Prevlaka je za organizaciju agrarne proizvodnje kakave je odgovarala potrebama rimskog društva bila idealan centar. Arheološka iskopavanja (1956-1959) na žalost nijesu obuhvatila čitav kompleks prije no što je uništen novogradnjama bungalova "Ostrva cvijeća", a ni dobijeni rezultati istraživanja još nijesu objavljeni. Na osnovu svega što je podrazumijevao smjenu ager publicus i ager privatus kakvog veterana, odnosno kurijala, s ranohrišćanskog ekonomijom oko manastira. To se može zaključiti po nazivu Tumba, najranijem topografskom obilježju Prevlake, koje je postalo prije po kakvoj izuzetno uočljivoj kasnoantičkoj, odnosno ranohrišćanskoj monumentalnoj grobnici, iznad ili pokraj koje je mogla biti podignuta crkva - ili suvremena nađenom mozaiku od crveno bijelih kocika u podovima (iz VI vijeka) na obali prema jugoistoku gdje su zapaženi i fragmenti keramike (u profilu) i fresaka, ili iz kasnijeg vremena kad je na tome mjestu pouzdano osnovana benediktanska opatija - prije, dakle, po lokalnoj topografskoj odlici, nego po preuzimanju toga naziva navodno od Mont-Saint-Michel, u Normandiji, osnovanog 709. godine, koji je, takođe, poznat kao nons Tumbae ili Tumba. Sad se u prevlačkom kompleksu razaznaju tri građevinska sloja: trobrodna bazilika, mala kapela u sjevernoj apsidi i dijelu prezbiterijuma bazilike. Prevlačkoj ranohrišćanskoj bazilici vjerovatno su pripadali jedan stup s urezanim znakom krsta koji je dospio u Donju Lastvu, jedna ploča, sa starohrišćanskim krstom uzidana u od biskupskog dvorca u Kotoru, možda s vile koja je prije bazilike tu mogla biti, jedna konsola s uklesanim grčkim slovom "pi" i jedan stubić, po svoj prilici već iz IV - V vijeka. 

To bi značilo da je crkva zahvatala koliko je i gdje je htjela, pa otuda i pretpostavka da se lako instalira u najplodnije krajeve Boke Kotorske i Grblja, na Prevlaci (sa solanom) i u grbaljskim poljima. Time je ispunjavala ubistvenu prazninu gradskog života Rizinijuma i Akruvijuma o kojima zaista ništa ne možemo pouzdano zaključiti za sve vrijeme dezurbanizacije, i opšte ruralizacije Prevalisa. 

Pored tragova rimskih vila s rasutim mozaicima i sa keramikom, zatečena su u više mjesta na teritorijama bivše municipijuma Rizinijuma i Akruvijuma i veoma stara stabla maslina, koja svojim mnogovjekovnim trajanjem takođe svjedoče o imanjima na kojima je i inače odlično uspijevala mješovita privreda s hortikulturama i vinogradima. U dva očuvana polja mozaika u Petrovcu na moru (iz III-IV) izvrsno je prikazan list vinove loze u kombinaciji s cvjetnom četvorolatičnom dekoracijom koja podsjeća na krst. Osim o veoma reprezentativnoj vili u Risnu - možda izvan gradskih bedema (villa suburbana) - koja se po predstavi boga sna Hipnosa u mozaiku datira u II vijek, i vile u Petrovcu na moru s pomenutim mozaikom, nijedna druga vila nije ispitana prije no što je uništena. Sad se samo još u zabačenim i od morske obale udaljenim krajevima može naići na kakav trag rimske ruralne aglomeracije. Takvi su krajevi u zaleđu Igala kod Herceg Novog, u Sutorini, u Bijeloj, Žanjici na Luštici, u Krtolama i u Grblju. 

Već je ranije skrenuta pažnja na dva lokaliteta - Gomilice, u Tivatskom (Soliockom) polju na kraju stare solane, i Bigova kod zaliva Trašte - s kulama-spekulama, solidno građenim kvaderima fino obrađenog kamena, prva očuvana do visine jednog metra, osnovom 5,80 x 4,30 m i druga čija je osnova približno 4 x 5 metara. Kula na brijegu Gomilice nalazi se pored rimskog puta širokog 3,30 do 4 metra u dužini od 1,5 km, koji je povezivao tivatske solane s glavnom saobraćajnicom između Akrivijuma i Butue, ukoliko to nije bio dio puta koji je preko poluostrva Luštice išao na stanicu Vicinium (Epitaurum XX Resinium XX Vicinium XV Butuai), stanicu koja je, podsjećajući svojim nazivom na Olcinium, izazvala pometnju, zbog čega je ranije smatrano da je izmještena, budući da je u Tabula Peutingeriana unijeta prije Butue. Odbacujući mogućnost izmještanja ovih stanica, pretpostavio sam da se Vicinium može vezati za kulu u Bigovu. Ono što je od značaja za ovu pretpostavku je činjenica da se ispod ove kule nalazi kompleks građevina koji još nije ispitan, a s nalazima na površini napominje na kasnu antiku. Pruža se do kraja polja u zaleđu luke Trašte, koja se zbog biohemijskog sastava mulja, sličnog onome u Igalu kod Herceg Novog, u terapiji veoma cijenjenog također naziva Igalom. Gdje su bila igala (aigaloi), znak je nesumnjive antičke i ranohrišćanske banjske aglomeracije. Pored toga, ova luka je veoma pogodna za sklanjanje brodova u vrijeme bure, što je, uz ostalo, doprinijelo da se zadugo u nauci o njoj isključivo kasnoantičkim nalazima nemoguće zamisliti. Ono što ne može biti sporno je, međutim, činjenica da je ovakav lokalitet - s lukom i prirodnim lječilištem a uz to s agromeracijom na ivici polja, slično svim do sada poznatim kasnoantičkim i ranohrišćanskim aglomeracijama na Crnogorskom primorju - činio čitav jedan veliki posjed koji je mogao donositi značajne prihode. Zato što još nije vršeno iskopavanje, ne može se pretpostvljati je li u V i VI vijeku takav posjed bio sličan onom u Polačama ili je, možda, pripadao crkvi s obzirom na to što se već od ranog srednjeg vijeka manastiri lociraju najprije tamo gdje ima mineralnih voda ili banja. Ovoj pretpostavci sad smeta samo to što se još ne može reći kakvo se zdanje krije u aglomeraciji na kraju polja, iako se u jednoj legendi kaže da je u XIV vijeku ovdje bio manastir Sv. Nikole koji su navodno Turci u jednom naletu srušili. Posebnu pažnju treba pokloniti činjenici što se u selu Vranovići, na istom području, ali još bliže jednoj kasnorimskoj vili o kojoj će niže biti riječi, naziru ostaci jedne preromaničke crkve. Po natpisu, iz IX vijeka, koji se sad nalazi na ostrvcu Otok, ona je bila posvećena sv. Stefanu. Kult ovog svetitelja je istovremeno i najstariji u Boki Kotorskoj, pa i to pomaže da se kontinuitet kasna antika-preromanika uoči i prije metodičkih iskopavanja. Pomenuta vila se nalazi na lokalitetu Pjaca kod Vranovića, u blizini gomilica. Ona je izazvala interesovanje i prije no što je sondažno ispitana. Zbog povoljnog položaja na uzvišenju jednog brijega i po ostacima pretpostavljalo se da bi tu mogla biti kakva kasnorimska kula. Pokazalo se, ipak, da je u pitanju jedna kasnorimska vila, otprilike 19 x 12 m, no samo s djelimično očuvanim temeljima. 

Po saopštenju M. Parović -Pešikan, koja je izvela iskopavanje, u polju pored vile ima znakova i rimskih grobnica. Osim slojeva iz halštata i sitnijih fragmenata crnofirnisane keramike iz IV vijeka stare ere nađeni su i odlomci amfora i krovnih opeka u raznim stratigrafskim slojevima. Jedan od podova građevine bio je pokriven mozaikom, koji nije očuvan in situ, ali se od njega nalaze komadi u sekundarnom položaju na jednoj suhomeđini iz kasnijeg vremena. S većim i grubim crvenim i bijelim kockicama, sličnim onim na Prevlaci, ovaj mozaik nesumnjivo pripada VI vijeku, dakle vremenu u kojem se i drugdje u Boki Kotorskoj i na Crnogorskom primorju nalaze ostaci ranohrišćanske arhitekture. Je li ovdje, na mjestu stare vile, tada osnovana kakava manastirska aglomeracija - prije završnih istraživanja rano je tvrditi, ali se na osnovu dosadašnjih nalaza to može pretpostaviti. Osobito bi takvoj pretpostavci išlo u prilog to što se s Gomilica, gdje je, kako rekosmo, rano sagrađena jedna kula, može kontrolisati područje tivatskih solana (Župa). Kad se zna da su ove solane bile u srednjem vijeku predmet teških sporova i ratnih sukoba između domaćih gospodara - despota, Mlečana i Turaka, iz toga nije teško izvući zaključak kako bi i u ranom srednjem vijeku mogle biti onaj faktor koji je odlučivao u odmjeravanju ekonomske i društvene moći na ovoj teritoriji. S Prevlakom, na kojoj je, kako smo pretpostavili, također morale ulaziti u kombinaciju kad je tu osnovana ranohrišćanska crkva, a zatim benediktinski manastir i najzad jedna od najvažnijih srpskih episkopija s početkom vladavine Raške Zetom. 

Nepunih desetak kilometara od Gomilica, kod manastira Podlastva na ivici Mrčeva polja autopsijom se nalazi više odlomaka keramike uz čitav jedan kompleks građevina, rasutih na prostoru od 2 hektara, s kvaderima različitog opusa, s vratnicama, s jednim kapitelom dekorisanim vegetabilnim motivima i pticom. U tom kompleksu izgleda da se pomalja jedan tetrakonhos, barem tako bi trebalo zaključiti po ostacima dvije apside na istoku i zapadu i jedne treće, na jugu ili sjeveru - neizvjesno po izvještaju I.Pušića. Ova treća ima prečnik od 5 metara, a spolja je pojačana prislonjenim pilastrima (lezenama). Podsjetimo se da lezene ima stara apsida Rize Bogorodice u Bijeloj, koja ne bi mogla biti starija od preromantičkih crkava, s nešto širim lezenama, kao što su one sv.Tome u Kutima i sv.Mihaila na Stonu. Ova upoređenja, međutim, ne treba drukčije shvatiti nego kao podsticaj za istraživanje kompleksa u Podlastvi o kojemu nauka za sada ništa ne zna. Ali i ovdje, kao i na drugim sličnim mjestima sa starijim agrlomeracijama, s postojanjem manastira za koji se kaže da je čak iz doba cara Dušana, treba držati na umu redovnu pojavu kontinuiteta kasna antika - srednji vijek. 

Još jedno polje, u Donjem Grblju, koje se pruža paralelno s Mrčevim poljem, ali je od njega manje i zametno, ima crkvicu - Sv.Andrija u Krimovicama - čija je sva površina poda bila pokrivena mozaikom. Od njeg se tu i tamo nalazi još koji manji fragment in situ, dok je jedan, veći poslije našeg rekognosciranja 1974. godine, prenio u kotorski Pomorski muzej J.Martinović. I ovaj mozaik pripada istom vremenu kojemu i svi ostali u vangradskim agrlomeracijama na Crnogorskom primorju (VI vijeku). Bez arheoloških istraživanja ne može se ništa određeno reći zašto i kad je ova crkvica nalegla direktno na pod jedne ranije, ranohrišćanske, crkve, za čije je podizanje ovdje, osim tragova u mozaiku, veoma uputno i to što je lokalitet na kraju polja, a u blizini još jedne male luke u pogodnom zalivu Trsteno, takoreći na bogomdanom mjestu za osnivanje crkvene ekonomije. 

Dragica Đurašević - Miljić: SUDBINA RANOSREDNjOVJEKOVNIH SPOMENIKA U CRNOJ GORI 

Najnovijim istraživačkim i konzervatorskim radovima u manastiru Podlastva došlo se i do dragocjenih podataka koji govore o ranoj istoriji ovog važnog srednjovjekovnog spomenika, zahvaljujući, prije svega, ranohrišćanskoj četvorolisnoj krstionici koja je otkrivena u temeljnoj zoni južnog konaka, a datirana je u VI vijek. Krstionica je, kao i ostaci mozaika pronađeni ispod kamenog poda crkve, pripadala ranosrednjovjekovnoj bazilici na čijim je temeljima, kasnije, podignuta crkva. 

Kao sto rekosmo od Balse III-ega pa do danasnjeg dana u Zeti tj. Crnoj Gori i u Grblju dominantna je vjeroispovijest istocno pravoslavna. Teritorija Grblja je bila u sastavu zetske episkopije i kasnije mitropolije. Do ukidanja srpske Patrijarsije 1525-te, Crnogorska Mitropolija je bila u njenom sastavu, a nakon toga zivi neformalno kao nezavisna Mitropolija. Turkofilska pecka Patrijarsija od 1557 do 1766 nije imala i pored stalnih pokusaja, nikakvog uticaja na ustrojstvo Crkve u Crnoj Gori i Grblju. 

Pocetkom 17. vijeka dolazi do priblizavanja Pravoslavne Crkve u Crnoj Gori Vatikanu sto rezultira ugovaranjem unije izmedju mitropolita Mardarija i Svete Stolice 1638-e godine. Do unije nije doslo, jer su se pobunili Katunjani, iako su Mardarija podrzavali Crmnicani, Pastrovici, Grbljani i drugi Bokelji koji su u Rim poslali Mardarijevog sinovca, dva kaludjera i tri pitomca iz Boke i Pastrovica na skolovanje u neki kolegijum. 

Od ovog neuspjesnog pokusaja unijacenja, pa do dana danasnjeg, Grbljani ostaju u potpunosti privrzeni pravoslavnoj vjeri i cetinjskim mitropolitima. Guvernadur grbaljski Nikola Lazarevic, covjek sa izuzetnim uticajem u Veneciji, je isposlovao da mletacki duzd i pored protivljenja Katolicke Crkve kao i pravoslavnih vjerskih vlasti Dalmacije i Bosne, 7. maja 1718. izda dukal kojim se potvrdjuje duhovna vlast Cetinjske mitropolije u Boki. Vladika Danilo kao i njegovi nasljednici su vrsili vizitacije i vrlo cesto boravili u Grblju o cemu svjedoce pisma Danilova kotorskom providuru: 

Vanrednom providuru Antoniju Bembu 

Grbalj, 22. XI 1728.

Presvijetli i preuzvišeni gospodine, gospodine prepoštovani, 

Samo poklanjam se Vašemu presvijetlomu i preuzvišenomu gospodstvu. A drugo sade ne umijem što pisat dokle se na zdravlje doma vratim, zašto se sad nahodim ovden u Grbalj, za ove naše duhovne rabote koje me tiču i zovu da ih ispunjeno s trudom velikijem ne ostavljam nenaučene i neopra[v]ljene, nego da ih upravljam kako nam je ot Gospodina Boga poručeno. A kad se na zdravlje doma vratim, pisaću Vi i poklonit se s našom poniženom knjigom. 

Danil vladika cetinjski Božijeju milostiju 

mitropolit skenderijski i [primorski] 

1728, nojemra 22. 

Adresa: Presvijetlomu i preuzvišenomu gospodinu i gospodaru sofraproviduru gospodinu Antoniju Bembu u presvijetle ruke 

Original, pisan rukom vladike Danila. 

IAK, fond UP 46 )1727-1729, br 821). 

Isto tako, u sindjeliji izdatoj povodom hirotonije vladike Danila 1700. u Pecuju stoji da Grbalj sa ostalim crnogorskim primorskim teritorijama pod mletackom vlascu, spada pod jurisdikciju cetinjskih mitropolita. U pismu vladike Danila ruskom caru iz 1711 godine, on navodi grbaljsku nahiju(pleme), kao prvo koje podpada pod njegovu duhovnu vlast. Pored pet kontinentalnih crnogorskih nahija, kao sestu primorsku, naglasava Grbalj. 

 Nakon drugog ukidanja Patrijarsije 1766-te Mitropolit Sava se, kako udzbenici crkvene istorije za mlade bogoslove SPC-a iz 1934-te pisu (Prota Z. Marinkovic i Prof. J.Igumanovic) na str. br.130, proglasio sa samostalnog Mitropolita i to je pocetak formalnog postojanja autokefalne Crnogorske Pravoslavne Crkve, jer je tu samostalnost, po istim autorima kasnije priznao ruski Sinod i poslije njega Carigradska patrijarsija. 

Autokefalni crkveni poglavari (bijela kamilavka) Sv. Petar Cetinjski, Petar II Petrovic Njegos i zadnji poglavar CPC Grbljanin Mitrofan Ban 

U sastavu autokefalne Crnogorske Pravoslavne Crkve ostao je Grbalj do 1809 kada francuski okupatori izuzimaju Boku iz jurisdikcije Petra I u nadi da ce tako smanjiti njegov veliki uticaj i nesporan ugled koji je imao kod Grbljana i ostalih Primoraca i ugusiti njihovu zelju za ponovno drzavno ujedinjenje. 

prof. dr. Petar Đ. Stojanović: NEKI PROBLEMI POLOŽAJA I ULOGE CRKVE I CRKVENE ORGANIZACIJE U CRNOJ GORI 

(Osvrti na stanje u XVIII, XIX i na početku XX vijeka) 

Boka je do 1809. godine, kada je u duhovnom pogledu otcijepljena od Crne Gore i uključena u posebni episkopat za Dalmaciju, bila podložna u crkvenim poslovima Cetinjskoj mitropoliji.(17) U ovim krajevima vladike iz Cetinja rukopolagali su sveštenike, vršili nadzor i uopšte obavljali poslove iz više crkvene nadležnosti.(18) Njihova ovlašćenja bila su nekad i šira. Njihova aktivnost obuhvatila je, naprimjer, i suzbijanje štetnih običaja oko vjerskih obreda, svadbi, pogreba, što je samo pojačavalo njihov uticaj u tim krajevima. 

Pogranični krajevi Turske i Primorje prirodno su gravitirali Crnoj Gori. Boka je etnički nastavak Crne Gore. Na početku XIX vijeka dvije trećine stanovnika u Primorju bilo je pravoslavne vjere.(73) U Nikšiću je 1810. godine živjelo 200 domova pravoslavne vjeroispovijesti. Ranije ih je bilo i do 2000, ali su ih Turci rastjerali.(74) Trećinu stanovnika Podgorice činili su u to doba hrišćani. Visok postotak pravoslavnog stanovništva bio je i na području Zete i u okolini Skadra. Ovi krajevi činili su sa Crnom Gorom ekonomsku cjelinu. Stanovništvo Crne Gore bilo je prirodno upućeno na podmirenje svojih potreba na susjednim turskim i austrijskim pazarima, koji su sa svome strane u pogledu sirovina i stočarskih proizvoda, naročito u Primorju, zavisili od svoga crnogorskog zaleđa. Preko primorskih gradova išao je u srednjem vijeku trgovački promet balkanskih zemalja prema Sredozemlju. Sa njima je najuže bila povezana i srednjovjekovna Srbija, koja je Crnoj Gori ostavila dvostranu crkveno-pravnu tradiciju: tradiciju pravoslavlja i tradiciju katoličke crkve. Uticaj katoličke crkve dopirao je do manastira Vranjine, sjedišta stare zetske eparhije, koji je bio isturena tačka pravoslavlja prema području katoličkog jugozapada.(75) Rimska kurija je odvajkada izražavala pretenzije da putem primorskih gradova pridobije Crnu Goru i preko nje prodre do Pećke patrijaršije kao središta pravoslavne crkve u Srbiji. Djelujući na području tako izukrštanih interesa, Crnogorska mitropolija je vješto koristila svoj vjerski uticaj, tradiciju Crnojevića kao sljedbenika nemanjićke crkveno-pravne tradicije(76) i oslonac na pravoslavnu Rusiju i njene pretenzije na Balkanu, da bi se kod pripadnika pravoslavne vjeroispovijesti u susjednim krajevima legitimisala kao privlačna tačka otpora turskoj najezdi i brana protiv namjera rimokatoličkog zapada.(77) Vršeći nadzor nad pravoslavnim sveštenstvom u susjednim krajevima i Primorju, koje je bilo pod mletačkom, austrijskom i francuskom vlašću, cetinjski vladike su koristili vjerska pitanja za efikasno miješanje u svjetovne poslove.(78) Sveštenstvo iz ovih krajeva rukopolagano je na Cetinju.(79) Iz turskih gradova dolazili su mladi ljudi da se zapope kod pravoslavnog vladike u Crnoj Gori.(80) To je izazvalo proteste susjednih - fanariotskih eparhija, naročito hercegovačkog mitropolita - Grka, kojima su na taj način uskraćivani prihodi od zapošljavanja i podrivan duhovni i politički uticaj. Pravoslavno sveštenstvo u turskim krajevima imalo je važnu ulogu oko uređenja privatno-pravnih odnosa svojih vjernika. Rukovođena tolerancijom iz političkih razloga, turska vlast je napustila jurisdikciju "... u sporovima porodičnih i nasljednih odnošaja hrišćana priznavši iskljujčivo nadležnom za to crkovnu, to jest narodnu vlast samih hrišćana".(81) Privatno-pravni odnosi su riznica starih običaja i zbog svoga konzervatizma osobito su osjetljivi i važni za čuvanje nacionalnog duha i žive narodne pravne svijesti. Prilikokm regulisanja svojih odnosa crnogorsko stanovništvo u pograničnim krajevima Turske uporno se držalo ovih običaja čiji je autentični tumač bilo sveštenstvo. Čak se i muslimanski živalj u ovim krajevima, inače većinom slovenskog porijekla, oslanjao na običaje iz doba prije svoga prelaska u islam, i u svojoj tradiciji zadržao je mnoge ustanove iz svoje prošlosti.(82) Stoga je uticaj islama na pravo i običaje u oblastima koje su se graničile sa Crnom Gorom imao organičeno dejstvo. 

Trgovački i crkveni centri u Primorju bili su za doba nemanjićke Srbije poprište borbe i međusobnog uticaja katoličke i pravoslavne crkve. Posebna briga srpskih vladara za ove gradove izražena je kroz davanje municipalnih autonomija sa posebnim statutima - kodeksima srednjovjekovnog prava. Živa tradicija toga prava u Boki evidentirana je. Statuti Kotora i Budve nose pečat Dušanovog zakonodavstva. Zadugo poslije propasti srpske države narodni sudovi u Grblju i Paštrovićima sudili su po Dušanovom zakoniku.(83) Ima tragova da je ovaj Zakonik bio na snazi u Perastu i u prvoj četvrti XVII vijeka.(84) 

Činjenicu da Paštrovići nijesu imali poseban statut prof. Solovjev objašnjava time da oni nijesu ni imali potrebe za njim, jer su od davnina u svojoj tradiciji zadržali Dušanov zakonik koji su prepisivali, skraćivali i prilagođavali ga svojim potrebama.(85) 

Budući duhovno nadređena primorskim krajevima, Cetinjska mitropolija je koristila ovo nasljeđe u političke svrhe, pothranjivala čuvanje starih narodnih ustanova i duh otpora katoličkom zapadu. S druge strane, budući i sama nosilac robno-novčanih odnosa koji su rastakali "plemensko" društvo, Crnogorska crkva je objektivno doprinosila procesu nestajanja ovih ustanova i stvaranja uslova za prodor progresivnijih institucija razvijenog zapada, i to kako u Primorju, tako i u samoj Crnoj Gori. Posebna pažnja koju su cetinjski mitropoliti poklanjali Primorju tumači se time da su imali i neposrednog interesa da to čine. Putem trgovine, zakupa i zavještaja oni su za crkvu ostvarivali znatne prihode. Među najranijim priložnicima imovine Cetinjskom manastiru su vjernici iz Boke, gdje je robno-novčana privreda, daleko prije nego u Crnoj Gori, razbila zadružni kolektivizam i individualisala privatnu svojinu, i gdje je stoga obim dobara koja mogu biti predmet testamentalnog raspolaganja mnogo veći. 

Uviđajući političku stranu uticaja cetinjske mitropolije u svojim pograničnim krajevima, turske i austrijske vlasti činile su sve da takav uticaj onemoguće. Turci su vršili pogrome i raseljavanja crnogorskog stanovništva, udarajući prvo na crkve kao znamenja otpora i uporišta uticaja crnogorskih vladika.(86) Austrijske vlasti smetale su cetinjskim vladikama da, bez posebnih dozvola iz Beča, vrše kanoničke vizitacije u Boki.(87) Raznim intrigama one su podsticale Bokelje na otcjepljenje od duhovne vlasti Cetinja.(88) Plašeći se političkog uticaja Cetinjske mitropolije, francuske vlasti su 1809. godine osnovale posebni episkopat za Dalmaciju, u koji su uključile Boku i tako je u duhovnom pogledu emancipovale od Crne Gore. No i pored takvih mjera uticaj cetinjskih vladika na stanovništvo u pograničnim krajevima Turske i Austrije ostao je i dalje veoma značajan.(89) 

(18) Izvještavajući providura Valerija Antelmija 28. oktobra 1751. godine da je došao u kanoničku vizitaciju Boke, vladika Vasilije piše: "…kako je stari običaj… potvrđen dekretom prevedroga principa na 1718. goda… ješte ot starih vremenah imamo pisma ot pape rimskoga od Lava Četvrtago da Mitropolit skenderiski I primorski mest najstariji u Srbiji, I Bosni I Bolgariji… bili su slobodni biskupi ot Cetinja vizite činiti, crkve I sveštenike posveštavati.." (J.Milović, Zbornik isrpava…, Cetinje 1956, 224, 225, 349). 

(19) U pismu "delegata od Budve" konta Zenovića, upućenom vladici Petru 10/22. aprila 1808 godine, traži se vladičina intervencija u Budvi protiv trpeza, prilikom sahrana, koje "rovinaju" narod. U pismu se apelujena mitropolita da utiče na parohijane u Budvi: "… budući se to tiče Vašu arhijerejsku vlast, nego li moju mirsku.." (Zapisi, juli 1940, 34). 

(71) AII, ispisi iz BAC, crkovni odnođaji, XVI, 35/42, str. 14. 

(72) D. Vuksan, Crnogorske finansije…., Zapisi 6/1936,321 

(73) Vialla de Sommieres, Petar I, Zapisi, maj 1935, 284. 

(74) D. Vuksan, Crna Gora u 1809. I 1910. god., (Zapisi 6/1939, 321, 322). 

(75) Gavro Škrivanić, Vlastelinstvo sv. Nikole Vranjinskog, Istor. zapisi, br.3-4/1959, 28. 

(76) "… dade Gospodin Ivan beg Černojević vlast I načelstvo mitropolitu cerkve cetinjskije kir Visarionu…", rečeno je u proklamaciji crnogorskih glavara kojom je potvrđena vlast vladike Petra I (Zapisi,jam 1940, 259). 

(78) Vršeći crkvenu vlast, Petar I prokleo je i odlučio iz crkve Mijata Vladanića iz Luštice (Boka), jer se oženio ženom iza živa muža. Glavarima je ujedno zaprijetio da, pod prijetnjom isključenja iz crkve, Vladanića ne primaju na zbor, niti ga biraju za glavara (G. Stanojević,n.d. 272). 

(79) U pismu vladici Radu od 1838. godine, Mehmed aga Mećikukić, kapetan i zabit spuški, žali se da je "… hrišćanima Spuškijema umro pop… i ostali bez popa ka stoka bez pastira". Moli vladiku da mu zapopi i pošalje nekog Toka "… što je kod tebe staja" (Zapisi, novembar 1935, 293). 

(80) D. Vuksan, Petar I, Cetinje 1951, 63. 

(81) V. Bogetić, Pravni članci i rasprave I, Beograd 1927, 199. 

(82) A. Nametak, Neki pravni običaji i lokalne tradicije muslimana u Podgorici, GEM, Cetinje II/1962, 190. 

(83) I. Sindik, Dušanovo zakonodavstvo u Grblju i Paštrovićima, Glasnik, SANU, sv. III, Beograd 1949, 350. 

(84) P. Šerović, Suđenje Dušanovom zakoniku u XVIII vijeku u Perastu, Istorijski zapisi 4-6/1949, 216. 

(85) Dva takva prepisa sačuvana su, jedan u Zagrebu a drugi u Bogišićevoj biblioteci u Cavtatu (A. Solovjev, Paštrovačke isprave XVI - XVII vijeka - cit. po P. Šeroviću, n.d., str. 216). 

Grbljani su zavjestavali svoju imovinu u Grblju Crnogorskoj Crkvi. O poklonu Stanka Mihovica 1732. vladici Danilu govori Mladen Crnogorcevic: 

Младен С. Црногорчевић: ЦРКВЕ И МАНАСТИРИ У ОПЋИНИ БУДВАНСКОЈ 

ЗАДАР 1901. 

У манастиру Подмахинскоме састављено је 12. марта 1732. г. даровно писмо, којим је Станко Миховић из Ластве грбаљске поклонио ту присутноме митрополиту Данилу Петровићу-Његошу: Земљу Подкутњицу, Луг, земљу под Црвеним путем, Прокос код Јаза, Церјен и земљу под Мирине. Све је то поклонио Миховић на вјечна времена митрополиту Данилу пред свједоцима: подмахинским игуманом Исаијом, Воином Љубановићем са Свињишта, Ником Дулетићем из Ластве и Станком Никовим из Бачића. 

Кад је настао неки спор с владом млетачком, 1789. г., слао је митрополит Петар I . Петровић-Његош Теодосија Мрковића да прегледа манастирске земље. О томе походу сачувао се је извјештај у италијанскоме пријеводу, који гласи: 

Che si sappia, e sia creduta la presente scrittura dinnanzi qualunque Giustizia. Come io Sacro Monaco Teodosio Mercovich come spedito dal Rev.mo Monsignor Metropolita Pietro Petrovich, per rinvenire le Terre di ragione Ecclesiastica, e quelle perticare con la misura consueta, e mettodica, nella Comunità di Zuppa; le quali Terre per eterna Dei memoria aveva alla Chiesa lasciato il Stanco Miovich.... 

Но како је по пакосном наговору владе млетачке хтио да подареним земљама располаже грбаљски кнез Марко Љубановић , тако је Митрополит Петар I писмом 1. октобра 1799. г . поднио Аустријском Војничком Заповједништву (Generale Comando dell' Albania Austriaca) уговор од 1732. г . Кнез Љубановић позван дне 21. јула 1800. г . на одговорност да кроз осам дана ствар развиди , дне 1. августа исте године бјеше приопћен аутентичан пријевод Миховићеве даровштине , коју овдје , изостављајући границе појединих земаља , доносимо у изватку . 

Copia . Trad. Tratta dall' Originale Idioma Slavo come in quella. 

In Christi Nomine Amen 1732. li 12. Marzo. Nel Convento sotto Maine. 

Che si sappia, e che sia creduta la presente Scrittura ovunque sarà prodotta, come io Stanco Mihovich da Zuppa della Villa Bacich in Lastua giunsi dinnanzi il Reverend.mo Monsignor Metropolita Daniel, nonchè pur Reverd.mo Monsignor Savva, dove di mia spontanea volontà ascrissi in perpetuo alli medesimi la mia casa, e Terre, Monte, et acqua, secco, e fresco, come segue: 

In prima la Terra Podcutnizza... 

Item la Terra posta a Lugh... 

Item la parte posta sotto la Strada rossa ed al sito Procos... 

Item al sito Zerien... 

Item il vignale e Terra al sito Racizze... 

Item la Terra di mia ragione situata sotto Mirine... 

Tutte le sopradette Terre sono libere, nè interdette con Debiti, o altro affare, ma illesi, e franchi di tutto, e furono testimonj il Revr.do Superior Isaia del Convento Santa Veneranda, Voin Gliubanovich da Svinista, Nicolò Duletich da Lastua, e Stanco Nicov da Bacich. Cosichè io Stanco Miovich maledisco, che sia maledetto dal Signor Iddio, e Beata Vergine Maria tali Persone, che si opponeranno al sudetto lasido, anzi gli sia Contraria la Beata Vergine Maria ad estremo Giudizio..... 

Ad Litteram fatta tradurre per me Pub.° Int. Antonio Battuta. 

Estratta dall' originale. – 

Као што је игуман Исаија био свједок томе спису, тако је био писац оне исправе, којом поп Јово Гиговић и неки други дароваше митрополиту Сави Петровићу-Његошу 1744. г. дио од Коложуња, дио Франетин итд. (Шем. бок. за 1885. г.). 

Vladika Vasilije u svojoj Istoriji Crne Gore 1754. opisuje Grbalj kao dio svoje crnogorske zemlje koji se sastoji iz cetri serza, ima cetri kapetana (kneza) i guvernadura: 

"Западно од Махина је провинција Грбаљ, поље и брегови богати вином и житом и уљем. Сјеверно од Грбља је полуострво и на њему три среза, Луштица, Кртоле и Љешевићи; "

Po Savu Nakicenovicu, skoro da nema crkve u Grblju koju nije Sv. Petar cetinjski osvjestao ili darivao. Kako rece prof. Stojanovic on je rukopolagao grbaljske svjestenike i preko njih pored tudjinske nominalne uprave imao i svjetovnu vlast nad Grbljanima. To se najbolje vidi iz pisma dje ih poziva u bitku na Martinicima 1796. godine: 

Akademik Branko Pavicevic: 

U julu se na Cetinju stalno vijećalo, pripremali oružani odredi, dijelili barjaci i raspaljivao borbeni moral, a 5/16.VII održano je posljednje zasijedanje sabora. Odmah poslije toga glavnina crnogorske vojske, na čelu s vladikom krenula je prema Slatini. Prije odlaska, vladika je uputio istorijsko pismo Grbljanima, s kojima su Crnogorci vazda dijelili dobro i zlo, u kome je, između ostalog, poručivao: „Evo čuste da paša skadarski sakupi preveliku vojsku i zahiru, što nije toliku prije niko učinio!” „Braćo, da znate to se ne prikuplja za Brda sama, ni za nas, nego za dalje. Sad, braćo, mi evo pođosmo k njemu, da našu krv prolijemo za hrišćansku pravu vjeru”. Vladičino pismo je imalo veliki odjek. Kneževi grbaljski predlagali su tada izvanrednom providuru Lorencu Sorancu da sakupi vojsku u manastiru Stanjevićima, odakle je lako mogla biti upućena gdje bi se za to ukazala potreba. Ubrzo zatim izvanredni providur je dobio još jedno upozorenje, isto od grabaljskih kneževa. 

Nasljednik Petra I , vladika Rade ( Petar II ) Petrovic Njegos, je zbog svog slavnoga strica uzivao postovanje Grbljana, iako svojim spostvenim djelima to nije zasluzivao. To je jedini Petrovic koji nijednu bitku nije pobijedio ili koji dio okupirane crnogorske teritorije oslobodio. Cak sto vise, prodao je Austrijancima manastir Stanjevice, omiljenu rezidenciju svih crnogorskih mitropolita iz kuce Petrovica na samoj granici grbaljskoj. Interesantno je da je mladog Njegosa pismenosti ucio u Cetinjskom manastiru Grbljanin iguman Josif Bucin. Nesumljivo vanserijski pjesnik i filosof je kuci crnogorstvovao, a u svojim djelima srbovao obezbjedjujuci time siru citalacku publiku za svoja djela. 

Ugovor o prodaji manastira Stanjevica, 6. maj 1839. godine: 

Prodavac, to est Ego Visoko Preosvestenstvo Gospod. Petar Petrovic Njegos Mitropolit Crnogorski i Brdski i s njim soglasno i dogovoreno glavari Nahijah Crnogorskijeh ovden prisustvujusci i koji pristaju ovome Kontraktu, renuncijavaju za sebe za njihove pretnike i nasljednike i za onijeh koji prikazivaju Naciju Crnogorsku i istu Naciju, svakijem pravom javnenijem osobenijama vrhu pomenutom Manastiru, prinadlezasce potvrdiva i od njihove strane nastojasci Kontrakt od kupovine i prodaje... 

Najvece razocarenje su od njega dozivjeli Grbljani 1848-e kada su poslali delegaciju na Cetinje da mu saopste odluku grbaljskog Zbora da se Grbalj vrati u granice Crne Gore, kao sto je bio u vrijeme Crnojevica, sto je on odlucno odbio zbog straha od reakcije Austrije. 

Jedina zasluga Njegoseva, inace ne narocito zainteresovanog  za crkveni zivot, je proglasenje Petra I  za sveca i njegovanje njegovog kulta, kojeg je stvorio svetac jos za svoga zivota. 

Akademik Prof. Dr Radoslav Rotkovic: 

Godine 1834 je Njegoš odlučio da posveti svojega strica Petra I. Za taj važan korak Njegoš nije ni od koga tražio saglasnost, jer je bio poglavar autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve, i imao bijelu kamilavku, znak autokefalnosti, kao i njegov stric. 

Tom prilikom Njegoš je štampao sljedeće Objavlenije: 

“Na znanje vi dajemo, blagočestivi narode, kako smo osamnaestog ovoga mjeseca, na Lučindan, otvorili grob blaženog i svetopočivšega pretka mojega i arhipastira našega Petra, i pošto smo otvorili grob, našli smo cjelokupno i sveto tijelo dobroga i svetoga arhipastira našega. Zato, blagočestivi narode, Mi vama radosno i objavljamo o tome srećnome događaju, jerbo znamo da ćete blagodariti svemogućega tvorca, koji vi mje vašega dobroga oca, krepkoga pastira crkve i stada Hristova, vašega obranitelja i izbavitelja poslâ među vama u svetome tijelu, da, kako je bio u smrtnome životu gotov za vas dati dušu i tijelo, tako mu se molimo da on i sada, kako svetitelj i ugodnik božji, bude molitvenik svemogućemu Bogu za nas kako za svoje sinove. Ja mislim, blagočestivi hrišćani, da pamtite vi riječi svetoga Petra koje je vama govorio 'da živite u slogi, miru i jedinstvu'. Ove svete i božestvene riječi ja mislim da je svaki od vas držao na srcu i doklen se nije ovi ugodnik božji bio među vama javio. A sada nadam se da ćete ih osobito držati, jerbo vidite onoga koji vi ih je govorio među vama sveta i cjelokupna...” 

O ovome srećnome događaju Njegoš je samo obavijestio Ruski Sinod i konzula Gagića, navodeći da već narod dolazi da se pokloni «novome svecu». 

Karadžić, koji je bio svjedok ovoga posvećenja, pisao je Jovanu Stejiću 28. oktobra (9. XI): “Sav narod, kako iz Crne Gore i Brda, tako i iz Avstrijskoga Primorja vrvi ovđe jednako, te cjeluje vladiku Petra (koji je i za života ovuda za sveca držat).” 

Kako je pisao Rus Pavle Rovinski, to nije bio toliko akt religioznog osjećanja... koliko akt političke potrebe”. 

Istina je, međutim, da je Njegoš ovim učvrstio i Crkvu i Državu. I otvorio vrata vjerskom turizmu. Jer, evo kako se okružni poglavar u Kotoru žalio 1836, dakle nakon same dvije godine: 

“Na poklonjenje Svetitelju išlo je na Cetinje preko 15 hiljada duša, a milostinje je palo preko 2000 forinata!” 

A dr Lazo Tomanović iz Lepetana, crnogorski predsjednik Vlade, sjećao se kako su kroz Bokokotorski zaliv “prolazile pune barke naroda koji se vraćao s Cetinja pjevajući.” 

Cetinjski manastir je bio zajedničko svetilište svih pravoslavnih nad kojijema je mitropolit crnogorski, primorski i skenderijski imao jurisdikciju. Da je to tako vidi se i iz pisma Grbljana. Za novoga sveca trebalo je napisati kondak i tropar i toga se posla, samoinicijativno, prihvatio učitelj i bogoslov Petar Ćirković. To su dvije kratke prozne pohvalne crkvene pjesme, pune uzvišenog tona i patosa, koje se pjevaju na jutarnjoj liturgiji ili večernji. Sadržajno one se podudaraju sa onim što je Njegoš napisao u pomenutome Objavleniju. 

Boka i Grbalj bivaju te 1809-te godine prikljuceni, od Francuza novoosnovanoj, Dalmatinsko-bokeljskoj pravoslavnoj eparhiji. 1870-te godine su Primorci izdejstvovali kod austrijskih vlasti nakon bune 1869, posebnu episkopiju za Boku sa pravoslavnim episkopom Dalmatincem Dr. Gerasimom Petranovicem u Kotoru. On je velikim trudom organizovao crkveni zivot u Boki. Ni Petranovic, kao ni njegov savremenik episkop zadarski Nikodim Mlas, nijesu dovodili u pitanje nekadasnju autokefaliju Crnogorske Crkve i pripadnost njoj Boke i Grblja do 1809-te godine. Cak je ovaj priznati crkveni kanonista Nikodim Milas na molbu Mitrofana Bana, napisao Ustave Svetog Sinoda i Konsistorija za Crnogorsku Crkvu 1903 i 1904-te godine. Od 1873 bokeljska eparhija zajedno sa dalmatinskom biva prikljucena pravoslavnoj mitropoliji bukovinskoj u Rumuniji u cijem sastavu su ostali do sloma Austrije 1918-te godine.

MITROFAN (MARKO) BAN, arhiepiskop cetinjski i mitropolit Crne Gore i Brda (Grbalj-Galavati, 1841 – Cetinje, 30. septembra 1920.) Osnovnu skolu ucio kod prote Ercegovica u rodnom mjestu, a monasko obrazovanje dobio u manastirima Praskvici i Savini. Od 1866 – 1869. bio je upravnik Praskvice. Pred kraj 1869. presao u Crnu Goru, gdje je do 1879. upravljao manastirom Moraca. Istakao se u bojevima (1876 – 1878) za odbranu manastira Morace. Imenovan za administratora Cetinjske mitropolije 1882, a za mitropolita na Cetinju 1884. Posvecen u Petrogradu 1885. Organizovao crkvu u Crnoj Gori , uredio plate svestenicima i uspostavio duhovne sudove. Bio je najplodniji bogoslovski pisac svog vremena u Crnoj Gori. 

Sabrana djela Mitrofana Bana su objavljena pocetkom ovoga vijeka i to uz svecanu akademiju u prostorijama osnovne skole u Radanovicima pod pokroviteljstvom mitropolita Amfilohija i crnogorske drzave. Prisutni Grbljani su listanjem sabranih djela Mitrofana Bana mogli vidjeti upravo ono sto je mitropolit Amfilohije godinama pokusavao da sakrije. U Prvoj knjizi „Ustav svetog Sinoda u knjazevini Crnoj Gori“ pod opstim odredbama pise ono od cega se uzurpatoru trona Sv.Petra cetinjskoga dize kosa na glavi: 

„Clanak 1 

Avtokefalna pravoslavna Mitropolija u knjazevini Crnoj Gori, kao clan jedine, svete, katolicanske i apostolske crkve, kojoj je pastirenacelnik i glava Gospod i Bog nas Isus Hristos, cuva i odrzava jedinstvo u dogmama i u kanonickim ustanovama sa svima drugima pravoslavnim, avtokefalnim crkvama, i ovo ce jedinstvo ona cuvati i odrzavati do vijeka“

Tu pise i sljedece: „ Upravlja ovom arhiepiskopijom cetinski Arhiepiskop, koji je ujedno i poglavica sve pravoslavne crkve u Crnoj Gori sa naslovom Mitropolita crnogorskog, brdskog i primorskog.“

Nekoliko primjeraka sabranih dijela nalaze se na raspolaganju Grbljanima u skolskoj biblioteci pri osnovnoj skoli u Radanovicima. 

Kulturno blago Grblja

Kazivanje Pera Bozova Popovica o nacinu zivota, obicajima i toponimima sela Zagora i njene blize okoline 

Pero je sin Boza Vojinova Popovica rodjen 1942. godine u selu Zagora u kome je odrastao. On govori o nacinu zivota na selu, obicajima kao i o toponimima sela Zagora. Pojmovi su zabiljezeni u originalnom obliku kako ih je on nazivao i izgovarao. Iz tehnickih razloga su nasa slova pisana engleskom transkripcijom SH, CH ili npr. ZH, kao i uz koriscenje sada i u sluzbenoj upotrebi fonema crnogorskog jezika: s',z', i nesluzbenog ali u narodu upotrebljavanog 3. U zagradama je ista rijec napisana na savremenom jeziku razumljivom danasnjim generacijama od strane priredjivaca. 

Pero Bozov pocinje kazivanje o nacinu zivota sa kucom i predmetima kojima se u njoj sluzila seoska porodica i njenim fizicki i duhovno centralnim dijelom ognjistem: 

"Ognjiste je udubljenje u podu kuce. Iznad njega za krovne grede su bile okacene verige (lanci) na koje su se kacili bron3ini (lonci) sa pobrazom (ruckom). Tripijelj je gvozdeni prsten ili trokut sa tri noge. Stavljao se na ognjiste da drzi bronz'ine i crijepnju iznad vatre. 

Krushak je drveni okrugli tanjir za pripremu kolaca ili kruva (hljeba) prije nego sto se stavi na crijepnju. Crijepnja je veliki glineni tanjir ili ploca za pecenje kruva (hljeba), kolaca ili mesa pecenoga. Pravi se od dobro istucene zvrsti (kvarca) pomijesane sa glinom i vodom. Ostavljala se tako 15 dana do mjesec, a onda se pekla na vatri da postigne maksimalnu cvrstinu. Sac je limeni poklopac za crijepnju. Pecenje pod sacom: Crijepnja se stavlja na tripijelj da se ugrije. Kad se ugrije, crijepnja se premijesta lopaticom u pretnjak. To je ogradjeni cosak od kuzine (kuhinje) u blizini ognjista. Crijepnja se poklopi sacom i zagrne (pokrije) toplim pepelom i zarom sa ognjista. Pribor za ognjiste: Mashice (gvozdena stipaljka) i lopatica. Namjestaj je u zagorskim kucama bio skroman. Kreveti jednostavne izrade, najcesce uradjen od nekog priucenog tesara iz sela. Oko ognjista su stojali tronosci, sa naslonom ili oni jednostavniji bez njega. Djeca su za objedom s'edjela po podu ili na male shkanjice sa cetri noge. Klupe (bankovi) su bile nekolike po selu, koje su se medjusobrno po potrebi posudjivale. Od II svjetskog rata, ima po kucama kuzhinskih (kuhinjskih) kredenaca. Gvozdene krevete su imali samo poneki, koji su ih donijeli iz pecalbe iz Amerike". 

Grbalj je nekad bio razvijeni povrtlarski kraj. Od povrca Zagorani su gajili: "Cheshnjak (luk bijeli), civula (luk crni), kapula (luk crveni), shkaljona (luk paljivi), pamidoru (paradajz), rashtanj i vrzot (crna zelja), glavato zelje (bijelo zelje u gravicama), krastavci, mlada fadzola (boranija), fadzola (pasulj), bob, biz (grasak), grag (slani grah), zuchenica (zucenica), shparoga, kljuka (uvijena sparoga), sochivica (leca), balancane (patlidzan). 

Us'evi: shenica (psenica), rumetin (kukuruz), raz, jecam, ovas. 

Mahunasti us'evi: graorica i prchor koji su se mljeli za stocnu hranu u gornjogrbaljskim mlinovima. Gajila se i replja (repa) kao stocna hrana za krmad (svinje). 

Rumetin se sijao dva puta godisnje: u proljece i u avgustu poslije kise na postrnjini (strnjistu od shenice), a rumetin sa toga se zvao postrnjak. 

Sochivica se sijala izmedju shenice zbog ustede zemje i da sochivica ima zavjetrinu. 

Voce u Zagori: "Tresnja, visnja, dzanja, praska (breskva), rjedje sljiva, jabuka, kruska. Jako su zasutpljene smokve i to: petrovacha, sushelica, zimacha (zimnica), duzhica, trojka i crnjaka. Plodovi prije pravog roda smokve crnjake su se zvali kukumari. Rakija se pravila od duzice, trojaka i crnjaka i zvala se smokovaca. Murve (dud): crna, bijela i ljuta murva. Rakija se zove murovaca. Maginje: raste sama od sebe u makiji. Rakija se zove maginjaca. Shipak (nar): pitomi, pasovni i divlji shipak. Dinja (lubenica), pipun (dinja). Mashine (masline): zemljiste zasadjeno mashinama se zove mashinada (maslinjak). Vrste: zutica i crnjaka. Crnjaka se solila za jelo. Mashine su se mljele u seoskim mlinovima na zivotinjski ili ljudski pogon. Jedan je bio "Marica mlin", iznad seoskog puta, izmedju kuca Marica i Popovica. Drugi je bio u Gostovice ispod puta od Barbi prema sv. Tiodoru. Sa puta se jos vide ostaci mlina. Oba su bili u funkciji do zemljotresa 1979-te godine. Bili su u privatnoj svojini i mogli su se uzimat "u najam". Najam se placao najcesce u naturi, uljem. Dobijeno ulje se drzalo u z'are i pila. Z'ara je bila glineni cup koji izgledom pods'eca na amforu sa poklopcem i sa ravnim dnom. Njena unutrasnjost je bila glazirana. Pilo je kameni sud od 20 do 50 litara iz jednoga komada sa kamenim poklopcem. Za skupljanje maginja i drugih plodova za pravljenje rakije slisile su buchurice. To je zidani i malterisani sud u podrumu.

Drva za grijanje: Dub (hrast), fresina, chesvina, zelenika, planika, rujovina, kostila (koscelo), smreka, bor, cempres, selvija, rolika (lovorika). Plodovi duba se zovu zhelud (zir) i kupio se i koristio kao stocna hrana krmadima (svinjama). Planika daje plod maginju, koji se koristio za pecenje rakije maginjace. Rujevina se koristila za pravljenje boja. Kostila je jako drvo od koga su pravljena drzala za alat, tronosci, jaram i teglje za drveno ralo. 

Prostorija dje se cuvalo sijeno: od djeteline, pokosene livadske trave ili stabine od rumetina, zove se trnica. Vanka se sadijevalo (plastilo) sijeno oko kopishta (drveni stub), a sve zajedno se zvalo kopa sijena. 

Vinova loza: razmnozava se s'ecenim prutovima. Kad se primi i olista se zove chokot. Drveni stubovi sa rashljama se zovu rozga. Stavljale su se svakih 1,5 do 2 m razdaljine i izrasli prutovi su sve spajali u jedan red. Loza se vezivala na rozge i koce (kolce) prutovima od zhukve.  

Zetva shenice: rukovet se s'ekao srpom. Nekoliko rukoveti (50 do 80) slozeni na konop cine shnop (snop), koji su ljudi sami do gumna nosili, pazeci da usput ne otpane puno shenicnih zrna. Shenica se vrgla (vrsila) sa konjima, a slama se odvajala grebuljicom. Zrno se od pljeva (plijevi) odvajala curekom (drvenom lopatom) bacanjem u vis pri cemu se vjetrom pljeva odvajala od zita.  Zeljezna sipka u centru gumna za vezivanje vrsecih konja se zove stozher. 

Ratarski alat: srp, kosa i pribor za klepanje (ostrenje) kose: brus, nakovanj i mali cekic, motika, dikela (sa dva roga), tripitin (mala motika i dikela zajedno), capica (manji kramp bez spicaste strane), lopata, vile za sijeno, grebulje. 

Pribor za oranje sa drvenim ralom: metalni dio koji ide u zemlju se zove jemjesh (plug), drveni dio koji se drzi rukama se zove ralica. Oprema za volove: teljiga, jarma, utrelje, pustine (jastuk ispod jarme), kaisi za pricvrscivanje rala. Stap za davanje komande volovima i za ciscenje rala (ima malu lopaticu) zove se oshtanj. 

Alati za krcenje i gradnje medja: kosijer i kos'eric (ima duzu drsku i dobar je za drace), s'ekira, shegun (pila sa dvije rucke), teshlica, pilica, blanja, glijeto za drvo, cekic, klijesta, maca (1-2 kg), malj (3-5 kg), palanga (cuskija), glijeto za kamem pljosnato i spica (spicasto). 

Zhivo (stocni fond): volovi, krave, telad, konji: jahaci i tegleci, masak ili maska (mazge), ovce, koze, krmad (svinje). Masak se dobija ukrstanjem kobile i magarca i rezultat je veca izdrzljivost te zivotinje za razliku od mule koja nastaje ukrstanjem konja i magarice. Svinje za rasplod su prasica (krmaca) i vepar. Tele je samo do 2-3 mjeseca a nakon toga je june. Jagnjad i jarad su do 3-5 mjeseci a nakon toga su shiljezh. 

Zagorani su drzali kokoske, kokota i pilad. Mlade kokoske su se zvale piplice. 

Od kutnjih (kucnih) zivotinja: macke, bi3a (kucka), bi3in (kucak), kucad (stenad). 

Divlje zivotinje u Zagori i okolini: zec, chakal (shakal), lisica, jazavac, vuk, divlja svinja, vjeverica, kunica (kuna). 

Ptice: divlji golub, golub grivan, cukos, drozgovac (drozd), divlja kokoska, prepelica, jarebica, strabac (vrabac), popic, chuchka (crvendac), strijezh gomilic ili jankic, djeltlic, sokolic, soko, orao, jastreb, sova, sova buljina, zeba, planinska zeba, vrana. 

Gmizavci: zmije otrovne: poskok (kratak sa rogicem na nos), sharka (duza, sarena), zvecharka. Neotrovne zmije: smuk. 

Gusteri: blavor i sljepic su beznogi gusteri. Tarantela je zidni guster sivkaso-roze boje. 

Insekti: kljestan (shkorpija), ofsa (osa), strsljen, rupna ofsa (dugacka i tamna), chela (pcela) kuca za chele je koshnica, a med prave u sace. vrcalicom se vrcao med iz saca. Popvalj (veliki crni bumbar, dolazi nasmokvu i tresnje), shkakavac (skakavac), govnovalj (buba tvrdih krila, crna, pravi od balege ili blata kugle), gus'enica (gusjenica). 

Gorenje klachina: One su se gradile ili na obali mora u uvalama Trstena i Zagorski pijesak ili pored kuca. Iskopa se okrugla rupa 6-12 lakata siroka i do 2m duboka. Sa dna rupe se slaze kamenje tako da se preklapanjem pravi volat (svod), tj klachina se svoltaje. Ona se zacepi na kraju sa jednim klinastim kamenom. Sa strane se pravi dvostruki zid sa nabijenom zemljom, a odozgo se slaze jos koji red kamena i na kraju se zamalterise klakom (krecom). Klachina ima vrata kuda se ubacuje frashka (granje sa listovima). Frashka se ubacuje sa prljem (duza grana sa vilastim vrhom). Vece klacine su se gorjele i po 15 dana bez prestanka se prljalo (lozilo). Za to je bilo potrebno i do 1000 bala frashke. Kad kamen pobijeli, ostavi se klachina 5-8 dana da se ohladi. Ako je namijenjen za prodaju, klak (krec) se puni u vrece, brodske civijere ili kashete (drvene sanduke sa drskama) i prodaje se nakupcima. Ako bio za domacu upotrebu, onda se gasio u klachinjac iskopan u zemlji ili u metalnim bacvama od 200 litara." 

O zagorskim obicajima je Pero Bozov njegovo kazivanje poceo najznacajnijm praznikom u godini Bozicem. 

"Badnjaci se beru na Badnji dan sto ranije moguce. Po jedan badnjak za sve ukucane, jedna badnjacica i jos jedan badnjak od napredka. Donji dio badnjaka je koso zasjecen. Kuci se kite sa maslinovim grancicama i rolikom. Okiceni se ostavljaju naslonjeni na zid od kuce pri ulaznim vratima. U kuci se ispod stola stavljaju grancice rolike. Vatra se pripremi prije zalaska sunca. U prvi mrak zenske osobe stoje sa lijeve i desne strane vrata sa svijecama, a domacica drzi i bocun vina. Domacin sa muskima unosi badnjake i nazdravlja Badnji dan: "Dobro vece, nazdravlje vam Badnje vece". Domacica odgovara: "S vama zajedno". Prvo se nalazu badnjaci, pa badnjacica i na kraju badnjak od napredka. Domacica dodaje domacinu bocun vina koji sa njim nazdravlja:"Zdrav badnjace veseljace, zdrav bio i vazda se veselio, koliko plama i zara na ovome ognjistu, toliko srece, zdravlja i ljubavi i male djecice da bude u ovoj kuci. Zivjeli i u zdavlje." Kad je domacin popio svi ostali piju iz bocuna redom i kazu: "nazdravlje nam Badnje vece". Svijece i dalje gore, dok ne pregore badnjaci. S'edi se oko ognjista i caste se priganicama. Kad badnjaci pregore, oglasava se pucanjem iz pistolja ili puske. Od jednog badnjaka se sacuva donji, zas'eceni dio i cuva se do 13. januara da se na vatri prilozi. Na Bozic 7. januara se ustaje rano da se ceka polaznik. On se casti jelom i picem i daruje nerandzom (pomorandzom) i carapama vunenim. Za Bozic se kuvalo najcesce suvo svinjsko meso i zelje. 

Za Uskrs su se mastila jaja i igrala se plojka na livadu ispod Sutulije. 

Krsna slava Popovica je Ilindan 02. avgust po novom kalendaru. Dan prije se pekao krshnjak, slican obicnom kruvu (hlebu). Od ukrasa se samo pravio od prijesnog tijesta krst. Svijeca se bola u sredinu. Prije nego sto pop dodje, zapali domacin svijecu na krshnjaku i kaze: "S pomocu Bozjom i Bozjim blagoslovom, neka je nazdravlje krsna slava". Na slavu dolaze kumovi, prijatelji, zenina rodbina, odive, sestrici, zetovi. Pop prekadi kucu. Davala mu se proskura (neki hleb), a ponekad je ostajao i na rucak. 

Prisluzbica Popovica je stara krsna slava Vasiljevdan 14. januara po novom kalendaru. Za Vasiljevdan su se zvale odive. Ide se na leturdjiju u crkvu i napravi se svecani rucak." 

Svadbeni obicaji u Zagori i Grblju su se po Peru Bozovu dosta dobro odrzali i zato ce se skoncentristai samo na svadbene pjesme koje se sve vise gube po svadbama.

"Svatovske pjesme: 

Uvece prije svadbe se pjeva:

"Sto u dvore, sto pred dvore, 

sto no govore, 

Ono majka sina zeni, 

pa se veseli, 

svak se tome veseljase, 

(ime mladozenje) najvise, 

Sto u dvore, sto pred dvore, 

sto no govore, 

Ono tata sina zeni, 

pa se veseli, 

Sto u dvore, sto pred dvore, 

sto no govore, 

Ono braca brata zene, 

pa se vesele, 

Sto u dvore, sto pred dvore, 

sto no govore, 

Ono sestre brata zene, 

pa se vesele". 

Na polasku iz kuce mladozenjine se pjeva:

"Podjosmo li podjosmo,

i djevojku nadjosmo, 

oj, javore, zelen bore, 

oj, javore, zelen bore, 

Vrela voda na valove,

oj, javore, zelen bore, 

Kad je vrela, kudj se djela,

oj, javore, zelen bore, 

Popili je morni konji,

morni konji i svatovi, 

oj, javore, zelen bore, 

Kad su morni, dje su bili,

oj, javore, zelen bore, 

Bili momku (ime) za djevojku,

oj, javore, zelen bore, 

Jeli kakva ta djevojka,

oj, javore, zelen bore, 

Jest lijepa kao vila, 

i velika ko jelika, 

oj, javore, zelen bore." 

Kad se svatovi vracaju sa mladom, zene pjevaju:

"Dobro dosli, dobro dosli,

kiceni svatovi, kiceni svatovi,

Susrela ve dobra sreca, 

i sam gospod Bog, i sam gospod Bog,

Ko vi htio nauditi, 

ubio ga Bog, ubio ga Bog,

Veseli se mladozenja,

evo ti je dosla zena,

Nije zena no djevojka, 

ispala ti oba oka". 

Sahrana:

"Mrtac domacin se drzao 3 dana u kucu, domacica 2 dana. Mrtac se cuva danonocno i u prostoriji gori kandjelo. Prije iznosenja mrca iz kuce, dolazi pop da ocita leturdjiju. Na posebu zelju pokojnika ili porodice, pop cijelu noc pred sahranu cita "Jovanovu glavu". Prije dolasak popa se stavljaju cetri velike svijece koje se zovu duplijeri, na cetri kraja odra. Oni gore dok pop cita leturdjiju, nakon toga se gase i nose u crkvu dje se duplijeri opet pale. Mrtac se nosi u crkvu sv. Tiodora dje se ponovo cita leturdjija. Kad se ona zavrsi, mrtac se prenosi na grob, dje se opet sluzi i prekadjuje. Ako je mrtac zena, u grob je spustaju dvoje od doma i dvoje od roda. Od doma su pri glavi, a od roda pri nogama. Muskoga mrca spustaju najblizi srodnici od doma. I do iza II svjetskoga rata, bila je u crkvi samo jedna skrinja za cijelo selo, a mrtac se sahranjivao u lencun (carsav)." 

 Pero Bozov je govorio i o instituciji narodnog sudije ili pomiritelja u Grblju:

" Moj djede, Vojin Pera Stijepova Popovic bio je umiritelj i posrednik u mirenju sukobljenih porodica. Za manje sporove je bez drzavnih organa donosio presude i navodio sukobljene strane na kompromis. Za krvnu osvetu je sazivao mirovno vijece. Tu su pregovori trajali dugo i bili mukotrpni. Po pristanku ostecene strane na pomirenje, ubica bi dosao cetvoronoske pred porodicu ubijenoga sa puskom oko vrata i trazio oprostaj. Glava ostecene porodice bi mu prisao i podigao ga na noge uz rijeci: "Tvoja puska, dosad krvnica, a od sad bracka uzdanica, a ti dosadasnji krvnice, a od sad prijatelju i uzdanice." Kad se oni poljube, ljube se i sviprisutni sa obije strane i pomirenje se potvrdjuje kumstvom. Porodica krivca zove nekoga iz ostecene porodice za kuma." 

Jovan Martinović i Vilma Kovačević: ARHEOLOšKA KARTA GRBLjA

Arheološko bogatstvo cjelokupnog područja Grblja bilo je već devetnaestog vijeka predmet naučnog interesovanja brojnih istraživača, najčešće lokalnih istoričara - sveštenika, kao što su Mladen Crnogorčević, Savo Nakićenović i Ivo Stjepčević, koji su do sredine dvadesetog vijeka postavili temelje svih daljih istraživanja Razapeta između dva velikana - u oblake zamotanog Lovćena i valovito kovrdžavog Jadrana, već milenijuma gori na suncu plodna župa Grbalj. Deset sela Gornjeg Grblja penju se uz lovćenske obronke, deset sela Donjeg Grblja prostrlo se po hrptu oniže gorske kose uz strmu obalu otvorenog mora, a po sredini se proteže bogomdana ravnica - Grbaljsko polje, podijeljeno na dva kraka: Soliocko polje prema Tivatskom zalivu i Mrčevo polje prema plaži Jaz. Desetine izvora i potoka natapaju to jedino plodno tlo između Kotora i Budve, a činili su ga pogodnim za naseljavanje od iskona. Upravo zato su u takozvanim "kneževskim" grobovima u tumulima usred polja, zvanim Mala i Velika Gruda, otkriveni prilozi keramike i metala - bronze, srebra i zlata, koji se vezuju za egejsku i kritsko - mikensku kulturu iz vremena prelaza iz trećeg u drugi milenijum prije Hrista. Postavlja se pitanje: nisu li ovo grobovi heroja iz grčke mitologije, tebanskog kralja Kadmosa i njegove žene Harmonije, koji su nakon razaranja Tebe u Beotiji došli u ove krajeve na kolima koja su vukli "brzi volovi", osnovali grad Budvu i dobili sina Ilirija, herosa eponimusa svih Ilira, a grobovi su im se nalazili na "modro-dubokoj ilirskoj rijeci" - Bokokotorskom zalivu, kako su to napisali putopisac Pseudo-Skilaks i pjesnik Apolonije Rodoski iz četvrtog, odnosno, trećeg vijeka prije Hrista. Po vrhovima brežuljaka Gornjeg i Donjeg Grblja leže razasuti pozniji kameni tumuli, za koje se često vezuju legende o kamenovanjima oceubica ili preljubnica, a u stvari su grobovi glavara ilirskih plemena ovoga kraja, Enheleja ili Ardieja, iz vremena od petog do trećeg vijeka prije Hrista, dakle, prije nego što je ilirska kraljica Teuta iz svoje prestonice u Rizonu (Risnu) započela nih ratova sa Rimljanima, što je dovelo do pada ilirske države pod kraljem Gencijem, do potpunog pokoravanja ovih oblasti i do prodiranja rimske kulture, jezika i religije, kako nam to svjedoče istoričari Polibije i TitLivije iz drugog, odnosno prvog vijeka prije Hrista, te Plinije Stariji i geograf Strabon iz prvog, odnosno drugog vijeka poslije Hrista. Upravo tada se u tim antičkim izvorima javlja ime jednod naselja koje na grčkom jeziku zvuči: Akruion, a na latinskom Akruvium ili Agruvium, za koje se, pored starije teze da se nalazilo pod današnjim Kotorom, sve više i češće u nauci smatra da je ležalo negdje u području župe Grbalj. I zaista, cjelokupno to područje dalo je znatne dokaze razvijenog života u antičko doba: zidove antičke građevine u Orašću ispod crkve Svetog Stefana u Vranovićima, zatim ostatke antičkih zidova na Gomilici i Brdištima, antičke i kasnoantičke mozaike na Prevlaci ("Ostrvo cvijeća"), zidove i keramiku na lokalitetu Mirine u Sutvari i legendarnim naseljima Kretingrad u Radanovićima i Šebegrad u Lastvi, kao i sigurne temelje jedne trikonhalne građevine u Lastvi i antičke mozaike ispod Manastira Podlastva, tog duhovnog i kulturnog centra župe Grbalj, kao i najnovije nalaze mozaika u eventualnoj vila rustica u Kavču, nadomak Grbaljskog polja. No, izgleda da je ovaj bujan i raznovrstan život antike bio prekinut u petom vijeku naše ere u provalama varvarskih plemena, zapadnih i istočnih Gota, a da su preživjeli stanovnici ovih otvorenih naselja našli zaklonište u prirodno zaštićenom i lako branjivom Kotoru, gdje se do epohe humanizma sačuvala tradicija o doseljenju iz nekog ranijeg naselja po imenu Akruvium ili pak Askrivium, kako je to napisao kotorski pjesnik Ivan Bona Bolica u šesnaestom vijeku. Arhološkog bogatstvo cjelokupnog područja Grblja bilo je već devetnaestog vijeka predmet naučnog interesovanja brojnih istraživača, najčešće lokalnih istoričara - sveštenika, kao što su Mlade Crnogorčević, Savo Nakićenović i Ivo Stjepčević, koji su do sredine dvadesetog vijeka postavili temelje svih daljih istraživanja. No, već od sredine šezdesetih godina dvadesetog vijeka počinje pravo i relativno sistematsko istraživanje prostora Grblja, koje se odvija u organizaciji Pomorskog muzeja Crne Gore iz Kotora i Arheološkog instituta iz Beograd, a sastojalo se od reambulacije i rekognosciranja šireg prostora Tivta, Krtola i, posebno, Donjeg Grblja. U tim istraživanja je konstatovano preko 90 lokaliteta značajnih za arheologiju, zatim su na dva lokaliteta (Gomilica i Orašće) izvršena sondažna iskopavanja, dok su na dva kamena tumula (Milovića gumno u Lješevićima i Milovića lokve u Radovićima - Krtole), te na zemljanom tumulu Mala gruda u Grbaljskom polju izvršena sistematska arheološka istraživanja, jednako kao i na nizu objekata kod granice Sveti Luka u Gošićima (Krtole). Rezultati svih ovih istraživanja objavljeni su u "Starinaru" Arheološkog instituta iz Beograda (br. 27-29), a ekipu su sačinjavali: dr Maja Parović-Pešikan, dr Vojislav Trbuhović i mr Leposava Savić-Trbuhović iz Arheološkog instituta iz Beograda i mr Jovan Martinović iz Pomorskog muzeja iz Kotora, te povremeno i mr Ilija Pušić iz Zavičajnog muzeja iz Herceg Novog. Sljedeća kampanja arheološkog rekognosciranja odvijala se tokom 1984-1986. godine u organizaciji Crnogorske akademije nauka i umjetnosti iz Podgorice (tadašnjeg Titograda), a kostur ekipe su činili: Vilma Kovačević iz tada Opštinskog, sada Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Kotora i mr Ilija Pušić iz Herceg Novog. Rezultati rekognosciranja za sve tri bokeljske opštine: Herceg Novi, Tivat i Kotor, unutar kojeg je posebno izdvojeno područje Donjeg i Gornjeg Grblja (sa Mircem) sabrani su i izrađeni u vidu kartona kartoteke, sa katastarskim brojevima parcela do kojih se moglo doći. Originali kartona se nalaze u Crnogorskoj akademiji nauka i umjetnosti kao dio dokumentacije za izradu arheološke karte Crne Gore, dok se kopije svih kartona nalaze u dokumentaciji Regionalnog zavoda u Kotoru. Konačno, na inicijativu Društva za obnovu Manastira Podlastva iz Grblja, dolazi u septembru 2000. godine do, otprilike, četvrte kampanje arheoloških rekognosciranja i sonažnih iskopavanja područja Grblja od strane grupe studenata arhologije i arheologa sa Filozofskog fakulteta u Beogradu, pod rukovodstvom docenta dr Mihaila Milinkovića. Logističku podršku i organizaciju pružilo je pomenuto Društvo, ali je nosilac dozvole za ta istraživanja bio Regionalni zavod iz Kotora, zakonski nadležan za tu teritoriju. U dozvoli su kao ravnopravni rukovodioci figurirali dr Mihailo Milinković i viši konzervator Vilma Kovačević, dok je za konsultanta bio određen mr Jovan Martinović. Međutim, u gradu ekipe na terenu izmijenjene su propozicije; oblast Grblja je podijeljena na četiri stare kneževine, koje nisu navođene redom, već prvo jedna donjogrbaljska, pa dvije gornjogrbaljske i na kraju, preostala donjogrbaljska knežina. Izmijenjen je i način obilježavanja, tako što su uzete rimske i arapske brojke. Ubilježavanje, odnosno kartiranje, vršeno je na kartama veoma sitne razmjere 1:25000, što bi moglo stvoriti poteškoće kod guste koncentracije znakova. Navedene su i sve crkve, ali ne kao reperi za orijentaciju. U cjelini, rezultati ove kampanje logički se nadovezuju na dosadašnja saznanja o arheologiji ovog područja i u najvećem broju slučajeva preklapaju se dosadašnjim saznanjima o arheologiji ovog područja. Konačno, u zakonskom roku je predat izvještaj Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture na Cetinju, ali ne i kopija Regionalnom zavodu (Kotor), kao nadležnoj instituciji i nosiocu dozvole za istraživanja. Ovaj izvještaj je trebalo da bude plod rada dvoje rukovodilaca istraživanja, uz korišćenje svih relevantnih podataka iz ranijih istraživanja, a posebno uz kartiranje na kartama - sekcijama velike razmjere, ali je naknadno dostavljen samo kao jednostrani izvještaj dr Mihaila Milinkovića, te već predat za štampanje u časopisu "Muzejske sveske" iz Herceg Novog, takođe bez koautorstva. Iz svega ovoga bi trebalo izvući neke pouke za budućnost, jer se ne smije zaboraviti činjenica da rekognosciranje i reambulacija jednog ovako bogatog kraja nije nikada završena i da će biti potrebno možda još mnoge generacije stručnjaka, arheologa i istraživača da iz ovog bogatog "rudnika" izvuku sve podatke i kažu konačnu riječ o arheologiji Grblja, o njegovoj arheološkoj karti, o razvoju i napretku ovoga kraja - od iskona do naših dana. Regionalni zavod u Kotoru je u saradnji sa Pra i protoistorijskim odjeljenjem Univerziteta u Cirihu (Švajcarska) izveo sistematska istraživanja tumula Velika Gruda od 1987. do 1989. godine, a dragocjeni nalazi iz ovog tumula i njegovog parnjaka Mala Gruda, istraživanog 1970-1971. godine, bili su na velikoj svjetskoj izložbi "Troja, san i stvarnost" u Njemačkoj (Štutgart, Braunšvajg i Bon), zajedno sa nalazima iz Hisarlika u Turskoj, iz Grčke, Španije i Italije. Nadalje, u sklopu svojih godišnjih planova rada, a u cilju stvaranja baze podataka za izradu arheološke karte opštine Kotor, arheolozi Regionalnog zavoda iz Kotora Vilma Kovačević i mr Jovan Martinović su od 1994. do 1998. godine izvršili revizionu reambulaciju i rekognosciranje sjevernog područja Opštine (Crkvice, Krivošije, Dragalj), a posebno njenog jugoistočnog dijela (Donji Grbalj), pa Krtola i Luštice u tivatskoj, odnosno hercegnovskoj opštini, za koje je ovaj Zavod takođe nadležan. Pored upisivanja neophodnih podataka (prečnik i visina tumula), areal prostiranja keramičkih ulomaka, pravac pružanja zidova, na primjer), ekipa je vršila precizno kartiranje lokaliteta na aerofotogrametrijskim kartama velike razmjere 1:5000 (takozvana osnovna državna karta). Pri tom su brojne crkve služile kao osnovni reperi za lociranje pojedinih lokaliteta (udaljenost, smjer strana svijeta itd.), tim više što su pojedini crkveni objekti podizani u neposrednoj blizini kamenih tumula kao logičko nasljeđivanje kultnih mjesta. 

Zorica Čubrović : Crkva sv. Petke, Glavatičići (Donji Grbalj)

Vrijeme gradnje kupolne crkve sv. Petke u Glavatičićima koja je izgrađena na mjestu srušene starije crkve od koje se sačuvao zapadni zid priprate sa naknadno dozidanim zvonikom na preslicu sa tri zvona, poznato je na osnovu zapisa na nadvratniku portala kao i na osnovu podataka iz Srpsko-dalmatinskog magazina iz 1865. godine. Na osnovu tih podataka saznaje se da je temelj crkve posvećene sv. Petki postavljen 17. februara 1859. godine i da je osvećenje obavljeno 9. septembra 1862. godine. Troškovi njene gradnje koje su podnijele 62 porodice parohije Glavatičići iznosili su 9000 forinti. Ikonostas crkve je izradio Josif Katurić 1877. godine. 

Prema Crnogorčeviću koji se oslanja na objavljeni zapis jednog monaha manastira sv. Nikole u Bigovi, stariju crkvu sv. Petke podigli su stanovnici grada Grispuli koji su izbjegli njegovo razaranje od strane Turaka. 

Crkva sv. Petke se nalazi u okviru prostrane zaravni između nekoliko zaselaka sela Glavatičići. To je jednobrodna crkva sa tri traveja i kupolom postavljenom nad srednjim travejem. Okružena je ograđenim grobljem i visokim stablima čempresa. Zamišljena je sa zvonikom na preslicu do čije izgradnje nije došlo. Projekat Milana Karlovca iz 1906. godine – koji, takođe, nije realizovan - je predviđao izgradnju zvonika u obliku kule flankirane uz zapadnu fasadu. Stariji zvonik nad pripratom srušene crkve je, stoga, zadržan do danas. 

U zemljotresu od 1979. godine crkva sv. Petke u Glavatičićima je pretrpjela rušenje kupole i svodova kao i oštećenja u vidu pukotina na svim zidovima. U zemljotresu je srušen i zvonik na preslicu. Ispog srušenog svoda ostao je zatrpan ikonostas i drugi predmeti crkve. 

Izradi projekta sanacionih i restauratorskih radova pristupilo se 1987-88. godine a sanacioni zahvat odvijao se do sada u okviru nekoliko faza. U prvoj fazi, sredinom 1991. godine rekonstruisan je zvonik crkve. Tek 1997. posao je nastavljen sanacijom pukotina i radovima na ojačanju zidova. Posle pauze od nekoliko godina radovi su nastavljeni u novembru 2001. godine. Oni su obuhvatili rekonstrukciji svodova i kupole kao i pokrivanje krovova tamnocrvenom patiniranom kanalicom. Nakon toga postavljene su i seizmičke zatege čime su se stekli uslovi za pristupanju radovima na malterisanju zidova i rekonstrukciji ikonostasa Josifa Katurića o kojem su se sačuvali podaci u starim fotografijama kao i nekoliko ikona sačuvanih ispod ruševina. 

Radove na ovom spomeniku povjereni operativi Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture iako su sa prekidima trajali duže od jedne decenije uspješno su privedeni kraju. Njihovu posebnu vrijednost čini kvalitetna saradnja Odbora za obnovu crkve, koji se stara o obnovi ovog spomenika, sa stručnom ekipom Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture Kotor koja realizuje poslove uz brižljivo staranje o očuvanju i zaštiti njegovih arhitektonskih i kulturno-istorijskih vrijednosti. 

MANASTIR PODLASTVA 

Kulturni i duhovni centar 

Sakralnu srž manastira Podlastva čini crkva posvećena Rođenju Bogorodice. Po svom arhitektonskom sklopu to je jednostavna jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom na istoku i portalom na zapadnoj strani, iznad kojeg se, nalik na okulus, nalazi rozeta 

Manastir Podlastva predstavlja jedan od najznamenitijih vjerskih, kulturnih i političkih središta u nemirnoj istoriji grbaljskog područja. Lociran je nedaleko od Budve, prema sjeverozapadu, na malom brežuljku iza prevoja Topliš pored kojeg vodi stari put za Kotor. Ime je dobio po istoimenom selu Lastva u Gornjem Grblju. Istorijski izvori nam do danas preciznije ne otkrivaju tačno vremensko razdoblje za koje bi se moglo vezati osnivanje ovog, po mnogo čemu značajnog, sakralnog spomenika. Jedna od niza legendi govori da je manastir podigao car Dušan i to godine 1350., dok druga, međutim, ističe da je i prije ovog vremena, na mjestu današnjeg hrama, postojala crkvica oko koje su, u doba Nemanjića, sagrađeni konaci za kaluđere i duhovnike koji su sa ovog konačišta polazili za sveta mjesta. Ostala je legenda da je i Sava Nemanjić odavde, pa preko plaže Jaz, gdje ga je čekala galija, krenuo na jedno od svojih putovanja za Svetu Goru. 

Pisani istorijski izvori prvi put pominju manastir u prvoj polovini XV vijeka. Godine 1417. njegovo pominjanje je u vezi sa žiteljima grbaljskog sela Vranovića, dok se za godinu 1427. vezuje usvajanje poznatog »Grbaljskog Statuta« na zboru održanom u ovom manastiru. Kao zborno mjesto svih Grbljana, važan duhovni i politički centar u kome su se osmišljavale i valorizovale odluke relevantne za dalji istorijski hod ovog područja, manastir Podlastva je bio i prosvetiteljski centar u kome je jedno vrijeme postojala škola. Tokom istorije bio je često grubo devastiran razaranjima, paljenjima i drugim skrnavljenjima, tako da je nekoliko puta i bitno obnavljan. Pravo je čudo da je do danas ostao aktivan, odnosno liturgijski živ. Sredinom XV vijeka, kada je razrušen i manastir Sv. Mihaila na Prevlaci, Mlečići pale i razaraju manastir Podlastvu i to poslije gušenja seljačke bune, što se preciznije vezuje za godinu 1452. Danas, na žalost, zagubljeni natpis koji je nekada bio uklesan na kamenom pragu manastirske crkve, navodio je godinu 1700., kao godinu obnavljanja ovog manastirskog kompleksa. Međutim, pojedini istorijski izvori nam otkrivaju da je i prije ove godine manastir bio obnavljan i tako aktivno zadržavao ulogu koju je imao od samog svog osnivanja. Dok je razdoblje XVI vijeka u vezi sa ovim manastirom ostalo u izvjesnoj istorijskoj tajnovitosti, period XVII vijeka je djelimično rasvijetljen zahvaljujući nastanku živopisa iz ovog vremena unutar manastirske crkve i otkriću dva pisana izvora. Prvi izvor je izvjesna turska isprava iz 1637. godine u kojoj se, povodom određenog sudskog spora, pominje jedan manastirski kaluđer. Drugi pisani izvor je prodajni ugovor iz 1697. godine u kome nailazimo na podatak da je iste te godine u Podlastvi boravio vladika Sava Petrović, mitropolit crnogorski. XVIII vijek otkriva više pomena ovog manastira. Godine 1710. pominje se u pismu Jemina Skadarskog, a 1732.godine navodi ga jedan žitelj Lastve Grbaljske u svom testamentu. Takođe, i natpis sa groba koji se nalazi uz zapadnu fasadu manastirske crkve, kazuje da je tu sahranjen Maksim Mileševac 1740.godine. Za sagledavanje značaja manastira Podlastve kao političko-pravnog centra Grbaljske župe neobično je važan podatak na koji nailazimo u Knjizi Privilegija Grbaljske župe od 1647. do 1767., gdje se u privilegiji br. 23. od 1. februara 1766. godine naređuje da svaka grbaljska odluka mora biti ovjerena pečatima grbaljskih kneževa koji će biti čuvani u manastiru Podlastvi. Poslije pada Mletačke Republike 1797.g., Grbalj će se naći pod Prvom austrijskom upravom koja je trajala od 1797. do 1805. kada će po naređenju kapetana Bradija, manastir Podlastva biti pretvoren u skladište municije. U periodu između 1805. i 1812. u jednom sukobu sa Francuzima, manastir biva zapaljen i razoren. Godine 1812. se obnavlja, ali ga 1869., opet ruše i pale Austrijanci. Ponovo se obnavlja 1874. godine. Poslije stradanja u prvom svjetskom ratu, manastir je još jednom obnovljen, i to godine 1936. 

Zemljotres 1979. godine nanio je manastiru velika oštećenja koja su djelimično sanirana 1984. godine. Arheološka istraživanja izvedena nakon zemljotresa donijela su nova otkrića koja su na određen način potvrdila predanje koje se u narodu vjekovima prenosilo sa koljena na koljeno. Naime, sondažna istraživanja, izvođena ispod nivoa poda današnje manastirske crkve, otkrila su postojanje fragmenata mozaika koji je nekada pokrivao pod najvjerovatnije ranohrišćanske bazilike iz V, ili VI vijeka, a koja se nalazila na mjestu gdje i današnje manastirsko zdanje. Na osnovu ostataka zidova u prostoru bočnih strana priprate i sjeverno od apsidalnog dijela crkve, došlo se do zaključka da je na ovom mjestu i prije postojanja građevine iz XIV vijeka postojala hipotetična građevina čije se datiranje vezuje za XI do XIII vijek. 

Sakralnu srž manastira Podlastva čini crkva posvećena Rođenju Bogorodice. Po svom arhitektonskom sklopu to je jednostavna jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom na istoku i portalom na zapadnoj strani, iznad kojeg se, nalik na okulus, nalazi rozeta. Pročelje nadvisuje zvonik »na preslicu« sa tri okna. Jednostavno raščlanjen unutrašnji prostor zasveden je poluobličastim svodom, a ukrašen rijetkim primjerom fresko živopisa sa fragmentima iz različitih istorijskih perioda. Kako je utvrđeno, starije slikarstvo potiče iz XV, a mlađe sa kraja XVII vijeka. Dosta oštećeni, fragmentarni ostaci starijeg živopisa sa likovima stojećih svetitelja, uspijevaju da otkriju da ovo slikarstvo potiče od ruke iskusnog i talentovanog slikara živopisca kod kojeg se vizantijska tradicija spretno stapa sa uticajem stila gotičkog slikarstva sa Zapada, što je česta odlika zidnog slikarstva ovog perioda na našem primorju. Prozračnost kolorita, te precizan crtež oplemenjen profinjenošću izvjedbe, označavaju ovog slikara kao majstora visokih likovnih mogućnosti i slikarskog senzibiliteta koje se vezuju za istovremeno slikarstvo u Boki Kotorskoj u XV vijeku, kao i za slikarstvo obližnjih manastira u Paštrovićima, što pokazuju primjeri u crkvi Sv. Stefana manastira Duljevo, na ostacima crkve Sv. Stefana u manastiru Reževići, a, takođe, i ostaci fresko slikarstva u sjevernom paraklisu stare Balšine crkve Sv. Nikole u manastiru Praskvica. Ovo potvrđuje i scena »Smrt Bogorodice« sačuvana unutar segmenta luka u zapadnom dijelu crkve. Slikar mlađeg sloja živopisa, koji se datuje u razdoblje kraja XVII vijeka, ne odstupa od stilskih i ikonografskih specifičnosti karakterističnih za ovaj period. Iako po slikarskom umijeću ne dostiže nivo svog prethodnika, ovaj anonimni slikar uspijeva da postigne neobičan sklad pri raspoređivanju scena na relativno skromnim zidnim površinama hrama. Otkrivajući se kao dobar poznavalac vizantijskih hrišćanskih dogmi, ovaj slikar, uglavnom prati osnovnu ikonografsku shemu pri oslikavanju hramova istočno-hrišćanske provenijencije. Pokatkad sklon i određenim inovacijama u tretmanu predstava, on ipak ne odstupa od osnovne ideje unutar vizantijskog ikonografskog teocentričnog sistema. Tako su iznad sokle sa vegetabilno-geometrijskom ornamentikom, u prvoj zoni, prikazani stojeći likovi svetitelja prema uzoru na starije slikarstvo. Neposredno iznad ovih, prikazan je niz poprsja svetih likova u medaljonima, da bi u zoni prema svodu bile opširno ilustrovane scene iz ciklusa Velikih praznika i Hristovih stradanja. U kaloti apside, iznad kompozicije »Poklonjenje žrtvi« sačuvana je predstava Bogorodice »Platitere« u položaju »orans«, sa Hristom mladencem u medaljonu na grudima. Kao što smo naglasili, likovno-estetski slabije od starijeg slikarstva iz DžV vijeka, ovo slikarstvo se može uklopiti u opšti istorijski kontekst vremena u kome je nastalo. Temeljita istraživanja živopisa ove manastirske crkve, kako starijeg, tako i mlađeg sloja, tek treba da rasvijetle njegov značaj, porijeklo majstora živopisca i doprinesu njegovoj realnoj valorizaciji u odnosu na istoriju fresko slikarstva ovog područja uopšte. Postoje podaci da je nekadašnji ikonostas koji je krasio unutrašnjost ovog hrama, a koji do danas nije sačuvan, ikonopisao 1747.godine slikar Đorđe Dimitrijević, sin »izografa« Dimitrija Daskala, rodonačelnika čuvene bokokotorske slikarske škole porodice Dimitrijević-Rafailović. 

Od pokretnog spomeničkog fonda koji se čuva u manastirskoj riznici ističe se jedna petohljebnica iz 1736.godine sa posvetom podlastovskog igumana, a koja predstavlja rad Stojana Radića iz Herceg-Novog. Manastirska riznica sadrži i nekoliko vrijednih crkvenih knjiga iz XVIII i XIX vijeka. 

Manastirska škola 

Manastir Podlastva je od davnina predstavljao i prosvjetni centar grbaljske župe. U okviru manastirskih konaka postojala je i manastirska škola u kojoj su kao učitelji –jeromonasi, između ostalih, podučavali i Visarion Ljubiša iz Paštrovića i Mitrofan Ban iz Glavata. Takođe, postoje podaci da su se u ovom manastiru održavali važni istorijski sastanci. Mitropolit crnogorski Petar I, sastao se ovdje sa komandantom Boke, francuskim generalom Loristonom, dana 14. oktobra 1807. godine radi dogovora oko niza političkih pitanja. Drugi sastanak crnogorskog Vladike i francuskih generala Marmona i Bertrana, na kome se dogovaralo oko utvrđivanja granica i postizanja pograničnog mira, održan je u ovom znamenitom manastirskom centru drugog januara 1808. godine. 

Lucija Jelušić Đurašković 

MANASTIR PODLASTVA, ISTORIJSKO-UMJETNIČKA ANALIZA


U pitomim i plodnim predjelima Grblja, priobalnog pojasa između Budve i Kotora, sačuvalo se do danas šezdesetak pravoslavnih bogomolja koje su na ovom geografskom prostoru izgrađivane počev od srednjeg vijeka pa do savremenog doba. Nedovoljno proučene, često u posjedu vrijednog pokretnog spomeničnog fonda, ili, u nekim slučajevima, dragocjenih fresko-dekoracija, grbaljske crkve još čekaju detaljnu naučnu obradu, kakvu neosporno zaslužuju. 
Svakako najznamenitiji i najznačajniji sakralni spomenik Grblja, ujedno i jedini aktivni manastir u ovoj oblasti, je onaj poznat među starosjediocima pod imenom manastir Podlastva. Manastir, udaljen nekoliko kilometara od Budve, lociran neposredno uz magistralni put Budva-Kotor-Tivat, izgrađen je na jednom malenom brežuljku u selu Lastva Grbaljaska po kome je i dobio ime. 
Kao rijetko koji kulturno-istorijski spomenik, manastir Podlastva je tokom svoje viševjekovne istorije često bio meta paljevina, rušenja i pohara, no uvijek je poput feniksa vaskrsavao sačuvavši na čudesan i čak gotovo neobjašnjiv način i dva sloja fresko slikarstva. Kao da nijesu bila dovoljna sva ta stradanja nanijeta manastiru od strane Mlečana, Francuza i Austrijanaca, već je kao žrtva zemljotresa od 15. aprila 1979. gotovo potpuno uništen. No istorijska sudbina se i u ovom slučaju ponovila - blagodareći brojnim konzervatorsko-restauratorskim radovima tokom poslednje dvije decenije, Podlastva nastavlja da egzistira pokazujući nam se, kako će to istraživanja dokazati, u do sada nepoznatom svijetlu.1 
Stručna literatura ovom manastirskom kompleksu, kao što je slučaj i sa većinom grbaljskih hramova, posvećuje nedovoljnu pažnju, bilo da se radi o njegovom pomenu u okviru brojnih studija i rasprava, bilo da se o kompleksu direktno piše. Pa i te prijašnje šture informacije često su bile proizvolje i netačne.2 
Usljed nedostatka bilo kakvog sigurnog izvora tačno vrijeme zasnivanja manastira nije nam poznato.3 Narodne legende koje se i danas rado prepričavaju po grbaljskim selima kao vrijeme zasnivanja navode godinu 1350. pripisujući ktitorstvo caru Dušanu.4 Jedna od legendi saopštava da je prije izgradnje manastira postojala na njegovom mjestu neka starija crkvica koja je služila kao punkt preko kojeg su se duhovna lica otiskivala za Sv. Goru. Narodna pripovijedanja idu toliko daleko da čak smjelo tvrde da se preko ovog dijela Crnogorskog primorja, boraveći kratko u lastovskoj crkvici, prebacio sa obližnje morske obale za Sv. Goru i Rastko Nemanjić - Sv. Sava. 
Niz autora ističe da se manastir Podlastva, kao istaknuti vjerski, politički i kulturni centar, po prvi put u sačuvanim izvorima pominje u prvoj polovini XV vijeka,1419. i 1427. godine5 - prvi pomen vezan je za žitelja grbaljskog sela Vranovići Nikolu Ercegovića koji oporukom zavješta manastiru "cekin svijeća" za pokoj duše; drugi za tzv. "Grbaljski Statut", gdje se ime manastira navodi u čl. 124. i čl. 125. 
Čl. 124...... SUDIMO DA SVAKA KUĆA GRBALJSKA IMA DAVATI MANASTIRU NAŠEM SV. GOSPOĐI NA GODINU ŽITOM, ULJEM ILI VINOM GROŠ 
Čl. 125...... A MANASTIR NA GOSPOĐIN DAN IMA DAVATI SVEMU GRBLJU, MUŠKOME I ŽENSKOME, MALOME I VELIKOME, PO LETURĐIJI OBIJED OBILATI U MANASTIRU PODLASTVI NA MITROVDAN 1427. 

Oba podatka direktno se oslanjaju na prepise izgubljenih originala koje je objavio Vuk Vrčević poznati istraživač grbaljskih starina.6 Analize ovih pisanih izvora pokazale su da je u pitanju falsifikat kao plod mašte Vrčevića te se niukom slučaju ne mogu smatrati pouzdanim. "Grbaljski Statut" je Vuk Vrčević izdao u latiničnom tekstu sa puno savremenih riječi, protkanih turcizmima. Po jednoj pretpostavci pomenuta dva dokumenta potiču iz XVI vijeka,7 po drugoj, vjerovatnijoj, iz godina 1819. i 1827.8 
Kao zborno mjesto svih Grbljana, svetilište u kome su se donosile sve važne političke i vjerske odluke, manastir je tokom niza grbaljskih ustanaka i buna stalno bio izložen rušenjima i pljačkama. Pretpostavlja se da je srušen 1452. godine kada je stradao i manastir Sv. Mihaila na Prevlaci.9 
Dalji istorijat manastira, sve do početka XVIII vijeka, obavijen je velom misterioznosti. Nekada je postojao natpis na kamenom pragu manastirske crkve koji je naznačio godinu 1700. kao vrijeme obnove. Na žalost njegovu sadržinu niko nije prepisao pa se samo na osnovu jednog sačuvanog fragmenta može zaključiti da je početkom XVIII vijeka obnovljen ili dograđivan.10 Bilo bi nevjerovatno i apsurdno smatrati da je znameniti manastir 250 godina bio pust i neaktivan. Do početka XVIII vijeka svakako je više puta obnavljan. Takvo mišljenje se može i argumentovano dokazati. Stilska analiza mlađeg sloja fresko-slikarstva upućuje na doba XVII vijeka što ubjedljivo svjedoči o obnovi manastira prije 1700. godine. Mišljenje se može potkrijepiti 
i određenim sačuvanim pisanim izvorima koji takodjer datiraju iz XVII vijeka. Poznato je da su Grbljem od 1496. pa do 1718. sa neznatnim prekidima, gospodarili Turci. Upravljajući oblašću dva vijeka Turci su, za razliku od predjašnjih mletačkih gospodara i kotorske vlastele, dali grbaljskom seljaku puna prava nad 
njegovim zemljama. U takvim uslovima, oslobođeni radikalnog najamničkog odnosa, žitelji Grblja su neosporno imali sve uslove potrebne za obnovu njihovog najznačajnijeg svetilišta. Turci u Grblju nijesu čak ostavili ni najmanji trag islamske kulture i religije. Bila su to vremena lišena čestih oružanih sukoba, kakve su Grbljani imali sa Mlecima, i praktično jedini veći incident desio se 1655. kada je skadarski beg Jusufbegović popalio i opljačkao mnoga grbaljska sela.11 Istorijski izvori pominju i 1619. i 1655. godinu kada su Grbljani imali sukobe sa skadarskim sandžak begom i Oleš agom.12 Da li je u nekom od pomenutih sukoba teže stradao manstir, ostaje zagonetka. U svakom slučaju još dva istorijska izvora pominju Podlastvu u XVII vijeku. U turskoj ispravi iz 1637. godine ispisana je tužba Gerasima, kaluđera manastira Podlastve kome crnogorski kadija presuđuje da se potomci zavještača, koji je ostavio svoje imanje manastiru, opomenu i odreknu pretenzija na manastirsku imovinu.13 Iz jednog prodajnog ugovora sastavljenog 1697. čita se da je u Podlastvi boravio Crnogorski Mitropolit Sava. Sudeći po sadržini turske isprave manastir je u četvrtoj deceniji XII vijeka, kao učesnik u sudskom sporu, svakako bio aktivan. 
Slijedeći pomen Podlastve nalazi se u tekstu pisma upućenog od strane Jemina skadarskog na četiri grbaljaska kneza, u kome se Podlastva pominje zajedno sa zemljom koja joj pripada -dokumenat je iz 1710. Relativno miran period Grbalj ima izmedju 1718. i 1797. godine kada je u kraćem vremenskom periodu ovog razdoblja bio ponovo pod mletačkom upravom. Iz ovih vremena sačuvao se određen broj pisanih dokumenata sa pomenom manastira. Godine 1732. u svom testamentu, žitelj Lastve Grbaljske Stanko Mihović, zavještavajući svoje zemlje crnogorskom mitropolitu, pominje i Podlastvu. Do danas se sačuvala i jedna petohljebnica sa natpisom: "SIE PETIHLJEBNICE SAKOVA IGUMEN GEORGIJE MANASTIRA GRBALSKA GO LASTVE SA BRATIEU HRAMU ROŽDESTVU STIJE BCE -VA LETO A.F.LS.(1736). RUKODELISA STOMI RADIČ IZ NOVOGA B DA PROSTI " (tekst dat u transkripciji). 
Neposredno uz zidove manastirske crkve sahranjen je ugledni jeromonah Maksim Mileševac - zapis na grobnici (transkripcija): "SIE GROB MAKSIMA MILEŠEVCA VEČNA JEMU PAMET NA A.F.M. (1740)". 
Ime manastira nalazimo i u ugovoru iz 1760. godine, sastavljenom povodom prodaje zemlje između Grbljanina Nika Derletovića i kneza Vuka Mirkovića. Godine1789. u Podlastvi je boravio kaludjer Teodosije Miković koji je u ime crnogorskog vladike razgledao zemlje poklonjene Mitropoliji.14 
Politički i pravni značaj manastira Podlastve najbolje se može sagledati iz "Knjige privilegija Grbaljske Župe (1647-1767) sa Dušanovim zakonikom",15 U privilegiji br. 23 od februara 1766. kotorski providur Petar Emo naređuje da se svaka grbaljaska odluka ovjerava pečatima četiri grbaljska kneza: 

"CHE ILI SIGILLO GRANDE, E TUTTI PRIVILEGGI E BERGAMINE DEBBONO ESSER RINSERATE IN UNA CASSA SOTTO LA COSTUDIA DE QUATRO CHIAVI CHE DOVRASSO SALVARSI OGNI UNO IL SUO NELLE MANI DE DETTI CONTI E CHE SIA LA CASSA POSTA NEL CONVENUTO DELLA B(eata) V(ergine) SOTTO LASTUA". 
Prevod: "Da pečat veliki i svi brevleći i bergamine imaju bit zatvorene u skrinju pod čuvanijem od četiri ključa koi imaju hraniti se svaki soi u ruke istijeh knezova a da bude skrinja metnuta u manastir Blažene Bogorodice pod Lastvu". 
Godine 1797. Grbalj se oslobađa viševjekovne mletačke vlasti i dobija novu, austrijsku, upravu da bi od 1805. do 1814. izuzimajući kratak period ruske vlasti u Boki (1806-1807), bio pod Francuzima. Za doba prve austrijske okupacije, naređenjem generala Bradija, manastir je pretvoren u skladište municije. Negdje između 
1805. i 1812. Podlastva je u jednom vojnom sukobu zapaljena i opustošena. Obnovljen 1812. manastir trpi dalju seriju pljački, paljenja i rušenja. Godine 1869. pale ga i ruše Austrijanci ali se ponovo obnavlja 1874.16 Ne zaobilaze ga ni stradanja u I svjetskom ratu kada ga ponovo pustoše Austrijanci da bi se nanovo, po ko zna koji put, obnovio 1936. Izvjesna oštećenja nastala su i u II svjetskom ratu.17 U katasrofalnom zemljotresu koji je 1979. godine zadesio Crnogorsko primorje i zaleđe, Podlastva je potpuno razorena.18 
Kao vjerski, kulturni i politički centar Grblja, manastir je nesumnjivo u prošlosti posjedovao bogat i raznovrsan fond pokretnih spomenika kulture. Od starih rukopisa i štampanih knjiga, ikona i drugih bogoslužbenih predmeta umjetničkog karaktera, nije se sačuvalo praktično ništa vrijedno. Danas izuzev pomenute petohljebnice, desetak knjiga iz ruskih štamparija (XVIII-XIX.v.) i bogoslužbenih predmeta ruskog porijekla (XIX.v.), manastir Podlastva ne posjeduje u svojoj riznici nijedan umjetnički obrađen eksponat koji bi zavrijedio posebnu pažnju proučavalaca i poštovalaca naše kulturne baštine. Nije se sačuvao ni ikonostas iz 1747. godine, rad zografa Đorđa Rafailovića.19 Nikako ne treba izgubiti iz vida podatak da na terenu Crnogorskog primorja, pa i šire, nigdje ne susrijećemo bogoslužbene predmete porijeklom iz Podlastve, pa se stoga čine vrlo interesantnim današnja predanja starijih žitelja Grblja koja tvrde da je manastirsko blago pohranjeno na neko skriveno mjesto te tako sačuvano od uništenja. 
Suočeni sa odsustvom arhivskog materijala i drugih pisanih izvora na osnovu kojih bismo mogli steći kompletnu i jasnu sliku o karakteru i kulturnoj vrijednosti kompleksa Podlastva, jedini put ka rasvjetljavanju geneze i ocjene istorijsko-umjetničkih vrijednosti ovog izuzetnog spomenika kulture moguć je nakon iscrpne analize njegove arhitekture i zidnog slikarstva. 

ARHITEKTURA- 
REZULTATI ARHITEKTONSKIH I ARHEOLOŠKIH ISTRAŽIVANJA 

Kompleks manastira Podlastve, u sadašnjem obliku, čine crkva sa pripratom posvećena Rođenju Bogorodice i, uz njenu južnu stranu, dvije građevine namijenjene stanovanju - jedna veća, dvospratna i druga, manja jednospratna. Pomenuti objekti ograđeni su sa istočne, sjeverne, zapadne i, djelimično južne strane kamenim ogradnim zidom. Crkva Rođenja Bogorodice, zidana od pritesanog kamena utopljenog u krečni malter, po svom arhitektonskom sklopu pripada široko rasprostranjenom tipu građevina jednobrodne osnove sa polukružnom apsidom na istočnoj strani i ulaznim vratima na zapadu. Unutrašnji prostor hrama je pomoću dva para prislonjenih stubaca podijeljen na tri traveja, približno istih dimenzija, dok je svod sa ojačavajućim lucima zasveden poluobličasto. Enterijer je osvijetljen sa tri otvora -po jedan na sjevernom i južnom zidu, treći na apsidi. Na južnom zidu, u prostoru zapadnog traveja, nalaze se pomoćna vrata. Crkvena priprata je parom pilastara podijeljena na dva traveja. Zidana je od kamena u krečnom malteru i zasvedena poluobličasto dok se njena zapadna fasada završava zvonikom tipa "preslice" sa četiri okna. Zanimljivo je da je kameni vijenac zidova priprate znatno niži od onih u crkvi. Od plastičnih ukrasa na hramu ne figurira ništa posebno interesantno. Takvim se jedino mogu smatrati jedan kameni, jednostavno profilisan nadprozornik na južnom zidu, kamen sa isklesanim krstom, očigledno sekundarno upotrijebljen, na sjevernom zidu priprate i jednostavna okrugla rozeta na zapadnoj fasadi. 
Na spoljnoj strani južnog zida crkve postavljene su tri grubo obrađene konzole, no one su najvjerovatnije bile u funkciji oslonca za skelu montiranu prilikom neke od brojnih obnova. Analiza arhitekture crkve Rođenja Bogorodice koja je do nas stigla kao rezultat niza dogradnji, pregradnji i popravki, upućuje na veoma jednostavne i konvencionalne arhitektonske forme, onakve kakve konstatujemo u brojnim primjerima građevinarstva srednjeg vijeka i postvizantijskog doba na području Crne Gore i Balkana. Arheološka istraživanja i istraživanja arhitekture, vršena u enterijeru crkve i priprate, kao i u njihovoj neposrednoj blizini, dala su, medjutim, niz neočekivanih i dragocjenih podataka koji su uveliko promijenili siromašnu sliku o genezi i arhitekturi Podlastve.20 Među brojnim nalazima u toku trogodišnje istraživačke kampanje posebno interesovanje izazvali su otkrivanje "in situ" djelova stare mozaičke podne dekoracije, fragmenata dekorativne plastike i djelova arhitekture iz raznih perioda. 
Izuzetno značajnim pokazalo se otkrivanje većeg fragmenta mozaik u središnjem dijelu naosa crkve i ispred zapadne fasade. Na fragmentima se mogu zapaziti motivi pletera odvojeni širokim bordurama izrađeni bijelim, sivim, crnim i crvenim kamenim kockicama od kojih bijela predstavlja osnovu. Kako je u prostoru naosa konstatovana mozaička podloga - podna supstrukcija nesumnjivo da pronađeni fragment u ovom dijelu crkve stoji "in situ". Kako mozaička podloga - "stratum" prekriva veći dio naosa i priprate hrama, logično je zaključiti da je svojevremeno ova površina bila prekrivena podnim mozaikom i da je on predstavljao dio poda neke starije građevine nad kojom je podignuta crkva Rođenja Bogorodice. Ovom zaključku doprinosi i veći broj otkrivenih manjih fragmenata mozaika i mozaičkih kockica koji sudeći po načinu izrade potiče od jedne jedinstvene mozaičke cjeline. Sličan fragment mozaika, ako ne i potpuno istovjetan - identična dekoracija i kvalitet obrade - potiče iz supstrukcije poda crkve Sv. Đorđa u Starom Baru koji se datira u doba V - VI v., pa analogno tome i podlastovski fragment mozaika može se smjestiti u isto vremensko razdoblje.21 
Prilikom istraživanja grobova u priprati nađeni su fragmenti dekorativne plastike - djelovi kamenih ploča, sekundarno upotrijebljenih za formiranje grobne rake, ukrašenih sa obije strane reljefnim ukrasima. Oba fragmenta su od bjelkastog mekog krečnjaka i oba posjeduju identične reljefne ukrase - na jednoj strani krstove u kružnim medaljonima, na drugoj, takođe u medaljonima četvorolate cvjetove. Sudeći po sličnim predstavama koje se susrijeću na starim oltarskim pregradama, moguće je da fragmenti dekorativne plastike iz Podlastve predstavljaju dio nekog starog kamenog ikonostasa. U pokušaju traženja analognog dijela fragmentima iz Podlastve došlo se do podatka da se njihov ukras stilski podudara sa detaljima dekorativne arhitektonske plastike i djelovima crkvenog namještaja kasnoantičke skulpture sa kraja V i početka VI vijeka, kakva je u više primjeraka konstatovana u nekadašnjoj provinciji Prevalis i u Boki Kotorskoj.22 Kao direktne paralele, istovjetne u načinu oblikovanja mogu se navesti: fragment pilastra iz crkve Sv. Petra u Bijeloj (V - VI v.),23 stub iz donje Lastve sa uklesanim krstom (VI v.),24 kao i dio fragmenata iz bazilike "V" u Duklji (V-VI v.).25 Fragmenti parapetnih ploča iz Podlastve pripadali su, najvjerovatnije, nekoj oltarskoj pregradi, s obzirom da je među šutom u priprati i jedan fragment pilastra manjih dimenzija, bez klesanog ukrasa. Manje je vjerovatno, sudeći po načinu oblikovanja reljefa, da su podlastovski fragmenti dekorativne plastike pripadali djelovima ciborija ili da su pak činili dio pregrade između brodova neke ranohrišćanske građevine. 
Fragmenti mozaika i dekorativne plastike iz V i VI vijeka pronađeni prilikom arheoloških istraživanja u Podlastvi upućuju na zaključak da se na mjestu sadašnje crkve posvećene Rođenju Bogorodice u dalekoj prošlosti nalazila ranohrišćanska bazilika izgrađena, po svoj prilici, početkom VI vijeka.26 Dalja istraživanja -pronalazak krstoobrazne krstionice tipa "piscine", kao i jednog fragmenta starog zida sa sjeverne strane crkvene priprate - potkrepljuju izrečeno mišljenje. Dalja istraživanja svojim rezultatima ukazuju na postojanje bar još jedne srednjovjekovne građevine nastale u periodu izmedju VI i početka XV vijeka. Po svoj prilici ta građevina je podignuta negdje tokom XIV vijeka što bi i bilo u skladu sa narodnim legendama o ustanovljenju manastira u doba cara Dušana.27 Rezultati istraživanja arhitekture kompleksa Podlastve dosta zanimljivih podataka saopštavaju o karakteru one građevine koja je predstavljala manastirsku crkvu кrајеm XIV i početkom XV vijeka. Sudeći po ostacima živopisa starijeg sloja koji se datira na početak XV vijeka 
sa sigurnošću se može ustanoviti da su danas originalni djelovi iz XIV-XV vijeka: južni zidovi crkve i priprate, dio zapadnog zida priprate, djelovi svoda crkve u visini do 150 cm iznad starog kamenog vijenca južnog zida naosa, prislonjeni pilastri i djelovi ojačavajućih lukova sa južne strane, kao i djelovi apside i istočnog zida oltara, na kojima je konstatovan stariji sloj slikarstva. Ispod sadašnjeg poda, uz južni zid naosa, otkriveni su djelovi slikanog sokla iz XV vijeka koji se spuštaju do dubine, utvrđenog nekadašnjeg poda koji je bio postavljen na mozaičku substrukciju. Veoma je važan podatak koji dobijamo nakon analize južnog zida crkve, gdje je nakon obijanja maltera i skidanja mlađeg sloja živopisa datiranog u XVII vijek, jasno utvrđena granica od koje je izvršeno podizanje novog svoda prilikom obnove u XVII vijeku. Neposredno iznad kamenog vijenca sačuvani su djelovi fresko slikarstva XV vijeka - friz medaljona i iznad njih, u zapadnom traveju, neznatan ostatak kompozicije "Krštenja". Iznad ovog fragmenta, sudeći po jakoj popuni od djelova sitnog kamenja, maltera i ćeramide, direktno je nad djelovima starog svoda iz XIV-XV vijeka nazidan u XVII novi. Fragment "Krštenja" na kome su se sačuvala samo Hristova stopala dragocjen je iz razloga jer je sudeći po prirodnoj veličini stopala u pitanju kompozicija monumentalnih razmjera. Kako je u starijem sloju živopisa, prema ustaljenim ikonografskim šemama uobičajenim za islikavanje svodnih površina bio prikazan cuklus "Velikih Praznika", oslanjajući se na dimenzije crkve iz XIV-XV vijeka koje su istraživanjem tačno definisane (dimenzije identične sadašnjim dimenzijama osnove), vrlo je vjerovatna pretpostavka da je svod iz XIV-XV vijeka bio znatno visočiji od sadašnjeg. Ciklus "Velikih Praznika" mogao je u XV vijeku, što svjedoči monumentalnost vidljiva iz fragmenta "krštenja", biti prezentiran samo na veoma visokim svodnim površinama. Ako rečenome dodamo visok slikani sokl, figure u prirodnoj veličini na južnom zidu naosa, nameće se kao logičan zaključak da je crkva iz XIV-XV vijeka imala izuzetno visok, vjerovatno gotički prelomljen svod što bi bilo u duhu vremena u kome je nastala i u skladu sa stilskim karakteristikama njenog sačuvanog slikarstva starijeg sloja. Podizanje jedne gotičke građevine, van gradskog područja, na ne baš gusto naseljenom seoskom području, itekako je bilo opravdano krajem XIV ili početkom XV vijeka ukoliko je zidanje obavljeno na prostoru Grblja. Poznato je da je baš na prelazu iz XIV u XV vijek, stara crkva Sv. Mihaila u Kotoru28 preadaptirana dobivši visoki gotički svod, a izvršeno je u XV vijeku i njeno islikavanje. Ovaj graditeljski poduhvat svakako je imao odjeka u arhitekturi svoga vremena. Kotorski katolički krugovi, neprestano uznemiravani pobunama grbaljskog pravoslavnog stanovništva, nad čijim su zemljama bili pravni vlasnici, svakako su shvatili od kakvog bi političkog značaja bilo podizanje i islikavanje jedne pravoslavne bogomolje među buntovnim Grbljanima. Vrlo je vjerovatna pretpostavka da je na prelazu iz XIV u XV vijek, vremenu dosta mirnom i lišenom većih sukoba između Grbljana i kotorske vlastele, mogla nastati i izgraditi se crkva Rođenja Bogorodice manastira Podlastve. Ne treba izuzeti ni mogućnost da su podlastovsku crkvu izgradili isti majstori koji su radili na adaptaciji kotorskog Sv. Mihaila. U nepoznata nam vremena stradala je crkva iz kraja XIV i početka XV vijeka da bi slijedeća obnova nastupila u XVII vijeku, kada je izvršeno i ponovno islikavanje, o čemu svjedoči mlađi sloj fresko slikarstva. Tom prilikom nastao je novi sjeverni zid crkve, niži poluobličasti svod, uklonjen zapadni zid naosa koji je sa pripratom uklopljen u jedinstveni prostor pod zajedničkim krovom. 
Istraživanja vršena u pogledu utvrđivanja geneze manastirskih konaka otkrila su njihov kasniji postanak. Nad niskim prizemnim dijelom zidanim od kamena u krečnom malteru i zasvedenim podignut je u istočnom dijelu jedan sprat a u zapadnom dva, tako da je nekadašnja prizemna zgrada prekinuta po sredini. Identifikaciju prizemnog dijela konaka kao i izvjesnih drugih djelova kompleksa Podlastve jasno omogućava jedan natpis koji danas ne postoji. Nalazio se na svitku naslikanom uz lijevu ruku "Bogorodice Orante" u polukaloti apside i njegova sadržina bila je slijedeća: 
"+ A... U MANASTIRI PODLASTVI DA SE ZNA VO POSLEDNA VREMENA PONOVI SE IZ NOVA SALIŽ S PLOČAMA VO OBITELJU SEJU I DVOE VRATAH TRI PROZORA PRI PREPODOBNEJŠEM KR IGUMNOM GRIGORIOM BUČINOM OT BLAGOČESTIVAGO MESTA GERBLA NA A.K.(18128) SAGRADI SE NOVA KUŽINA I TERPERZARIJA DO KUŽINE I SKALA KAMENA I MLIN ULJANI I KOSTALA JE CEKINA.. POME: GDI V CRKVI Sll PREPORUČUEM....SLUŽ...I OVITE...POM...V STOM". 29 
Iz natpisa se precizno čita da su 1828. godine probijena današnja vrata na južnom zidu naosa crkve, prozor na istom zidu kao i još dva otvora - na sjevernom zidu i apsidi. Druga vrata se vjerovatno odnose na zapadna vrata priprate. Ovom intervencijom uništen je dobar dio figure Sv. Đorđa (XV v.) od koga su se sačuvali glava i djelovi nogu, iznad i ispod južnog prozora, kao i kompletna figura nekog svetitelja koji je uništen otvaranjem južnih vrata. Stradao je u ovim adaptacijama i živopis XVII vijeka - dio kompozicije "Poklonjenje agnecu" u apsidi i djelovi "Deizisa" na sjevernom zidu naosa. U isto vrijeme postavljen je pločnik oko crkve, kao prizemni dio konaka sa stepeništem. Prostor sa uljarom danas egzistira ali je stari kameni mlin uništen. Doziđivanje dva sprata iznad dijela konaka u kome se nalazio mlin izvršeno je krajem XIX vijeka kada je nekadašnja manastirska škola prerasla u javnu. 

FRESKO SLIKARSTVO 

Crkva Rođenja Bogorodice manastira Podlastve islikavana je u dva navrata.30 Stariji sloj fresaka je prilikom obnove u XVII vijeku iskeserisan, na njemu nanijet novi malterni sloj pa je izvršeno novo islikavanje. 
Stariji sloj slikarstva je fragmentarno očuvan. Danas egzistira na južnom zidu crkve i priprate, dijelu zapadnog zida priprate i u najnižim zonama svoda, neposredno iznad kamenog vijenca, kao i djelimično u oltarskom prostoru - na istočnom zidu, u donjim zonama i u polukaloti apside.31 Sve ostale islikane površine pripadaju mlađem živopisu. Ikonografija slikarstva crkve Rođenja Bogorodice u cjelini ne odstupa od vjekovima ustaljenih, ikonografskih shema hrišćanskog istoka. lako je dobar dio starijeg sloja fresaka uništen, na osnovu sačuvanog i, posebno, pomoću ikonografije mlađeg slikarstva, o njegovom tematskom programu mogu se izvesti, bar u osnovi, vjerodostojni zaključci. Analiza ikonografskih obrazaca kasnije slikarske dekoracije nameće, kao sigurnu, činjenicu da su se njeni autori oslanjali na teološki program starijeg slikarstva. Tako preko iskeserisane i prekrečene figure Sv. Nikole (južni zid, I zona, srednji travej) naslikana je nanovo figura istog svetitelja, istina nešto manjih razmjera, no to je bilo uslovljeno prepravkom unutrašnjeg prostora prilikom veće obnove podlastovske crkve u XVII vijeku. Isti postupak može se identifikovati i na južnom zidu istočnog traveja gdje ispod figure Sv. Spiridona otkrivamo stariju, uvećanu, predstavu svetitelja. Očigledno je da, poštujući prvobitni raspored fresaka, majstori kasnijeg slikarstva takođe nevješto kopiraju originalnu nefiguralnu dekoraciju sa sokla, vijenca zidova i sa pilastara. Ograničeni novim prostorom, to jest smanjivanjem visine izazvanim preoblikovanjem svoda, bili su primorani da friz medaljona spuste ispod kamenog vijenca bočnih zidova, formirajući ga po ugledu na stariji, dok su scene "Velikih Praznika" i "Stradanja Hristovih" grupisane u dvije zone svoda. Imajući u vidu način ilustrovanja vidljiv kod sačuvanih fragmenata starijeg slikarstva kao i navedene primjere, u pokušaju rekonstrukcije ikonografskog programa prvobitnog slikarstva crkve Rođenja Bogorodice nije teško zaključiti da su iznad visokog sokla bile islikane monumentalne stojeće figure, koje zauzimaju visinu sve do ivice vijenca zida. Iznad njih tekao je, u prvoj zoni svoda, friz medaljona sa poprsjima svetitelja. Visoke površine, gotički prelomljenog, svoda u II zoni bile su ispunjene scenama "Velikih Praznika". lako skroman po obimu, fragment kompozicije "Krštenja" to neosporno dokazuje. O načinu ilustrovanja najvisočijig i centralnih djelova svoda, polukalote apside i gornje zone istočnog zida oltara, teško se što može sa sigurnošću utvrditi. Ukoliko se u potpunosti oslonimo na zaključak o kopiranju starije šeme živopisa, na pomenutim površinama bili su predstavljeni: "Blagovijesti" i "Duhovi" na istočnom zidu oltara: "Bogorodica Oranta" u polukaloti apside i ispod nje "Poklonjenje žrtvi"; u najvisočijim zonama svoda - starozavjetni proroci i uobičajene predstave Hrista ("Pantokrator", "Anđeo Velikog Savjeta", "Emanuil"...). Oslanjajući se na ikonografske obrasce starijeg, autori mlađeg slikarstva, neuki i nevješti, minimalno su odstupili od uobičajenih kanonskih pravila. llustrujući scene "Velikih Praznika" ispustili su kompozicije "Vaskrsenje Lazarevo", "Vavedenje" i "Preobraženje", pa umjesto njih slikaju četiri scene iz ciklusa "Stradanja Hristovih": "Tajna večera"; "Judino izdajstvo"; "Hrist pred Pilatom" i "Oplakivanje Hrista". Ovakav način ikonografske koncepcije u kojoj se prepliću ciklusi "Velikih Praznika" i "Stradanja Hristovih" ne predstavljaju u Podlastvi ikonografsku novinu. U crkvenom slikarstvu postvizantijskog perioda veoma je izražena težnja da se "Stradanja Hristova" obavezno prikažu, uprkos skučenim zidnim prostorima, što je rezultiralo namjerom da se pojedine scene unose u pojas sa "Velikim Praznicima". Sažimanje pomenutih ciklusa može se pratiti preko više primjera u XVI i XVII vijeku - Sv. Spas u Štipu (XVII v.); manastir Gradište (XVII v.); Manastir Podoostrog (XVII v.); crkva u Leopardincima (XVI v.), Sićevo, Crkolez, Praskvica (svi XVII.v.) i dr.32 Imponuje, za razliku od slikarske neukosti, pravilno i opširno ilustrovanje najvažnijih hrišćanskih tema. Prikazujući scene u svodnim zonama živopisci ne propuštaju ni takve detalje kao što su personifikacija rijeke Jordana u "Krštenju", pravedan i zao razbojnik u "Raspeću", Petar odsjeca uho Malhu u "Judinom izdajstvu" i sl. 
Uobičajena anonimnost autora u slikarstvu vizantijske i postvizantijske orjentacije karakteristična je i za oba sloja fresaka podlastovske crkve Rođenja Bogorodice. Suočeni sa odsustvom odgovarajućeg pisanog ili nekog drugog relevantnog istorijskog izvora, kao i bilo kojeg pouzdanog srodnog djela, o karakteru dekoracije, majstorima i vremenu nastanka nešto se više može saznati na osnovu stilske analize. 
Maksimum umjetničke kreativnosti, majstor starijeg sloja podlastovskog slikarstva pokazao je u donjim zonama, slikajući monumentalne stojeće figure svetitelja. Proporcionalna i vitka tijela odaju dobrog poznavaoca anatomije. Posebna pažnja posvećena je obradi svetiteljskih glava. Obrve su naznačene sa po nekoliko tankih poteza crnom bojom. Pravilan, uzak i dug nos ima središnji vertikalni dio podslikan bijelom bojom koja se javlja i na donjoj usni. Veoma sugestivno djeluju svetiteljske oči sa tamnim zjenicama i beonjačama naznačenim bijelim mrljama. Njihov položaj fiksira pogled svetitelja ka visini što odaje namjeru isticanja duhovnosti. Inkarnati su modelovani bijelom za najosvjetljenije partije i svijetlim okerom, uz svijetlozelenu, za sjenke. Ispod očiju potencirani su svjetlosni akcenti sa nizovima tankih, bijelih crtica. Svetiteljske kose su smeđom obojene sa pramenovima podslikanim okerom ukoliko je u pitanju mlađa osoba. Starije, poput Sv. Nikole i Sv. Spiridona imaju guste i nešto šire pramenove islikane debljim potezima bijele boje. Podlastovski živopisac pokriva svoje draperije širokim, lazurnim potezima cinobera, svijetloplave, oker i zelene, uz isticanje nabora preciznim, tankim bijelim ili crnim linijama. Pored svijetlog kolorita, kao jedna od bitnih karakteristika majstora starijeg sloja fresaka može se smatrati vještina crtanja. Potezi su sigurni i izvedeni sa lakoćom rutinera. Nešto manja pažnja posvećena je isticanju plastičnosti figura. Sigurni potezi pomoću tankih linija koje fiksiraju konture tijela, lica i nabora draperija determinišu prostore sa širokim, lazurnim namazima tako da se često nazire malterna podloga na zidu. Ovakav pristup slikanja stojeće figure, pravilnih anatomskih formi sa, gotovo, klasičnim, antičkim glavama, brižljivo obrađenim, kao da odaju ruku vještog ikonopisca oslobođenog skromnog formata ikone. Analizirajući slikarski tretman poprsja u medaljonima sagledavamo manju pažnju za pravilne anatomske konstrukcije. U prilog ovakvom stavu ide i način neproporcionalnog predstavljanja svetiteljskih ruka. Međutim i ovdje se izuzetna pažnja posvećuje obradi glava. Slikajući poprsja svetitelja u I zoni svoda, čas u frontalnom položaju, čas okrenutih polulijevo ili poludesno, očigledno u cilju razbijanja monotonije friza, živopisac starijeg sloja ostvario je pravu malu galeriju zanimljivih portreta. Nijedan sačuvani lik ne liči jedan na drugi. Nekolika među njima privlače posebnu pažnju. Sv. Evod (Evodias) sa dugim, prćastim nosom i anonimni svetitelj do njega - kratkog povijenog nosa - umnogome odudaraju od svečanog izgleda stojećih figura donje zone. Medaljon sa Sv. Hrisantom, iako 
u velikoj mjeri oštećen, dozvoljava sagledavanje majstorski naslikane glave. Pravilne crte Ijepuškastog lica zrelog muškarca sa tankim crnim brkovima imaju sve karakteristike samostalnog portreta. 

Raznolikost u slikanju glava u medaljonima svjedoči o izvjesnom odstupanju od stereotipnosti likova karakterističnih za vizantijski manir, iako stariji sloj slikarstva Podlastve u suštini ne odudara od čisto vizantijske slikarske koncepcije, kako u pogledu ikonografije, tako i u pogledu stila. Kolorit, inkarnati i 
draperije svetitelja u medaljonima istovjertni su opisu zone sa stojećim figurama. U likovnoj koncepciji podlastovskog slikarstva starijeg sloja, kao tipična odlika javlja se sklonost ka dekorativnom, vidljiva 
u mnoštvu nefiguralnih motiva. Iznad stojećih figura i zone pruža se sistem I slikanih gotičkih lukova, tako da one, svrstane po tri u okviru traveja, djeluju kao zasebne cjeline poput neke vrste katoličkog retabla. Sličan sistem sa lukovima može se u Crnoj Gori konstatovati u više primjera: Sv. Đordje u Donjem Orahovcu, Sv. Nikola u Grahovu, Manastir Reževići, Jeksa kod Rijeke Crnojevića, Sv. Nedjelja u Česminovu, Sv. Krst u Novoselju i dr.33- svi oni nastaju nakon podlastovskog. Medaljoni i scene u gornjim zonama, pored oivičavanja uobičajenim debljim crvenim bordurama po rubovima omeđeni su i širokim trakama sa geometrijskim i floralnim motivima, kakve nalazimo i na cjelokupnoj površini spoljašnjih i bočnih strana 
pilastara, kao i na unutrašnjim stranama ojačavajućih svodnih lukova. Izuzetno visok i gusto islikan sokl, te površine zidova crkvene priprate prekrivene sve do vijenca zida nefiguralnim motivima, uz navedeno, doprinose stvaranju slike izuzetnog akcentiranja nefiguralnih slikarskih motiva u okviru starijeg sloja živopisa Podlastve. Neprocjenjivu štetu čini odsustvo višefiguralnih kompozicija, tako da smo lišeni mogućnosti analize vještine komponovanja i ikonografskih rješenja pojedinih scena. lako dobrim dijelom uništene, freske starijeg sloja crkve Rođenja Bogorodice, mogu se smatrati veoma kvalitetnim likovnim djelima i odrediti u sam vrh kreativnosti sačuvanog kasnosrednjovjekovnog slikarstva u Crnoj Gori. Na takvu ocjenu upućuju proporcionalne figure, precizan crtež, način modelovanja inkarnata sa nježnim oker i zelenkastim gamama, svečanost i suzdržanost u izgledu sačuvanih likova, sklonost ka koncepciji samostalnog portreta, te plemeniti, svijetli kolorit. Iskusni i talentovani podlastovski majstor kao da se uspio na trenutak približiti, nastupajući sa izvjesnim lirizmom i enigmatičnošću, svojim starijim slavnim prethodnicima. 

Pokušaj otkrivanja radionice u kojoj se formirao podlastovski majstor predstavlja težak zadatak s obzirom na to da ne postoji analogno slikarsko ostvarenje na teritoriji Crne Gore. Krajem XIV vijeka javlja se na Crnogorskom primorju slikarstvo koje nagovještava uticaj Zapada i prodor gotičkih umjetničkih iskustava. Stara "pictura graeca", koja je prekrivala zidove brojnih crkava u prethodnim vremenima, postepeno se napušta. Svijetli kolorit, tanak bojeni namaz, obilje nefiguralnih motiva i sistem slikanih gotičkih lukova, upućuju na mogućnost svrstavanja starijeg podlastovskog slikarstva u djela koja nagovještavaju buduća gotička ostvarenja. Do otkrivanja živopisa Podlastve smatralo se da je najstariji, poznat nam, spomenik sa elementima gotičkog slikarstva, freskoansmbl u kotorskoj crkvi Sv. Mihaila za koji se odredjivalo vrijeme islikavanja u sam početak XV vijeka.34 Ovo slikarstvo, sačuvano i djelimično otkriveno u apsidi, na istočnom i južnom zidu, zrači svijetlim koloritom uz korišćenje tankog namaza boje. Upravo ta dva elementa predstavljaju bitne karakteristike podlastovskog slikarstva, a priključivši tome sklonost ka nefiguralnom, koja se u Sv. Mihailu sagledava u širokoj biljnoj mreži ornamentike ispod scene "Deizis" u polukaloti apside, čini se da je živopis Podlastve djelo majstora bliskog kotorskom. Signature ispisane, uglavnom, grčkim pismom (osim oznake "sveti") mogle bi uputiti na etničko porijeklo autora podlastovskog živopisa. S druge strane izvjesni elementi koji upućuju na manir rada vještog ikonopisca mogu navesti na pretpostavku o nekom italokritskom zografu i slikarstvu koje se u Crnoj Gori sačuvalo na importovanim, nedovoljno poznatim, ikonama. Iz više razloga moguća je teza da podlastovski slikar pripada kotorskim umjetničkim krugovima. Pored uočenih stilskih karakteristika bliskih slikarstvu Sv. Mihaila ne treba zanemariti i viševjekovnu povezanost Grblja sa Kotorom, kako u ekonomsko-političkom, tako i u kultumom pogledu. Grbaljski žitelji, to jest ktitori Podlastve, pokrenuvši izgradnju i ukrašavanje svog najznačajnijeg svetilišta, svakako su angažovali majstore -neimare i slikare - iz obližnjeg Kotora koji je nad Grbljom posjedovao političku i pravnu vlast i od koga se svakako morala dobiti saglasnost za podizanje hrama. Dakle, možemo smatrati veoma vjerovatnim da je stariji sloj fresaka Podlastve ostvarenje kotorskih slikarskih krugova te da ga, uz slikarstvo Sv. Mihaila, možemo svrstati u djela sa odredjenim gotičkim elementima koja prethode stvaranju takve umjetničke individualnosti kakva će biti sredinom XV vijeka znameniti kotorski slikar Lovro Dobrićević. 

Vršeći komparaciju između slikarstva Podlastve i kotorskog Sv. Mihaila sa sigurnošću možemo ustanoviti da su precizan crtež, svijetli kolorit, poznavanje anatomije, način modelovanja inkamata, ritmičnost bez naglih pokreta, insistiranje na nefiguralnim motivima, kod oba hrama veoma bliski stilski atributi. Međutim, evidentno je da u Podlastvi ne postoji, čak ni u najmanjem tragu, bilo kakav latinski natpis, kakvih u kotorskoj crkvi ima npr. tekst na otvorenoj stranici Jevanđelja koje drži Hrist ("Ego sum lux mundi"), a nije naslikan nijedan isključivo katolički svetitelj ( u Sv. Mihailu vidimo Sv. Dominika). Ove razlike kao i izvjesna sličnost kotorskih fresaka sa slikarstvom Lovra Dobrićevića, na što navodi tipologija pojedinih likova - čega u Podlastvi apsolutno nema, opredjeljuju nas na razmišljanje da su podlastovska ostvarenja starija od kotorskih. Ukoliko prihvatimo najnovije datiranje slikarstva Sv. Mihaila u četvrtu deceniju XV vijeka,35 bazirajući se na veći stepen privrženosti tradiciji poštovanja vizantijskih modela - kako u ikonografiji tako i u slikarskom stilu - podlastovsko slikarstvo bi se vremenski moglo uklopiti u početne decenije XV vijeka, tačnije prije 1420. kada Kotor priznaje vrhovnu mletačku vlast. Period od 1400. pa do 1420. bio je pogodno vrijeme za izgradnju i slikarsko ukrašavanje crkve Rođenja Bogorodice. Prvi skadarski rat vođen između Balšića i Venecije uglavnom se odvijao na krajnjem jugu Crnogorskog primorja, a određeno zatišje Kotor uspostavlja naročito izmedju 1413. i 1418. kada je po svemu sudeći realizovan poduhvat oko izgradnje i islikavanja podlastovskog hrama.36 
Za razliku od autora starijeg sloja fresaka, majstori znatno kasnijeg mlađeg slikarstva tipičan su primjer degradacije svih onih visokih kvaliteta koji su krasili srednjovjekovno vizantijsko slikarstvo. Nevješti crtači, sa često karikaturalnim formama, nešto su bolji u donjim zonama sa stojećim figurama. Grubi potezi bijele boje za osvjetljenja, mrke i tamnozelene za sjenke, odsustvo smisla za komponovanje scena, likovi često dovedeni do izobličenosti, glavne su osobine ovog slikarstva. Po svojim stilskim karakteristikama najbliže je živopisu crkve Sv. Nikole manastira Orahovo (Crmnica) datiranog u 1663. godinu.37 U svakom slučaju mladi sloj podlastovskog slikarstva treba odrediti u drugu polovinu XVII vijeka i pripisati skromnoj slikarskoj radionici koja je izvela dekoraciju u Orahovu. To su djela umjetnika oskudnog znanja koji su djelovali i stvarali u pograničnim seoskim sredinama pod tuđinskom vlašću. Koliko su znali i umjeli, neuki i nevješti, radili su po narudžbini siromašnih manastirskih bratstava i seoskih ktitora. Njihovo prilagođavanje ukusu poručioca rezultiralo je padom kvaliteta, te je umjetnička vrijednost njihovih ostvarenja najčešće zanemarujuća. Ipak, mora im se priznati uloga u očuvanju tradicije i nacionalne kulture. Niz nestručno izvedenih retuša u XVIII i XIX vijeku uništilo je i ono malo kvaliteta ovog slikarskog opusa. 

Aleksandar Cilikov

1 Radove па konzervaciji i restauraciji živopisa Podlastve izvela je stručna ekipa Zavoda za zaštitu spomenika kulture RCG kojom su rukovodili Aleksandar Čilikov i Zdravko Gagović. Tokom trogodišnje kampanje 1981-1984. u radu su učestvovali i eksperti ICCROM-a iz Rima. Kasnije intervencije na sanaciji i restauraciji arhitekture izvedeni su od strane stručnjaka Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture i regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Kotora. 
2 Veće monografije i studije posvećene našem srednovjekovnom i kasnosrednjovjekovnom slikarstvu i arhitekturi, pisane 
poslednjih decenija, ne pominju manastir Podlastvu tako da je osnovna literatura sadržana: 
M. Crnogorčević, "Crkve u Grblju", "Glasnik pravoslavne Dalmatinske crkve", knj. X, Zadar 1902, 57; M. Crnogorčević, "Podlastva ", "Prosveta", Cetinje 1895, sv. VIII; B. Strika, "Srpske zadužbine-dalmatinski manastiri", Zagreb 1930, 251-253; A. Jovićević, "Podlastva", "Zetski Glasnik ", 1Х/1937 ,br. 69-70, 3; V. Petković, "Pregled crkvenih spomenika kroz povjesnicu srpskog naroda ", Beograd 1950, 41; P. Kovačević, "Grbalj-njegova prošlost i budućnost", Kotor 1964, 77; M. Luketić, "Budva - Sv.Stefan - Petrovac", Budva-Cetinje 1966, 136-138. 
3 Određena istraživanja vršena u Arhivima Kotora, Budve, Državnom Arhivu Cetinje, Arhivu eparhije Bokokotorsko- 
spičanske, Venecije, Petrogarad i Moskve, nijesu dala rezultate na osnovu kojih bi se mogla vjerno rekonstruisati prošlost 
Podlastve. Ono, korisno za naučnu obradu, što se u pisanom obliku sačuvalo datira najranije iz XVII vijeka. 
4 Sve legende se oslanjaju na tekstove Vuka Vrčevića objavljene u zadarskom listu "Pravdonoša ", Zadar 1851, br. 25-36. 
5 M.Crnogorčević, "Crkve u Grblju", 57; B. Strika, n.d., 251; M. Luketić, n.d, 137. 
6 V.Vrčević , tekst u "Pravdonošr, Zadar 1851, br. 37. 
7 I. Stjepčević, "Kotor i Grbalj", Split 1941, 17 - smatra da "Grbaljski Statut" potiče iz 1527. 
8 A. Solovjev, "Grbaljaska župa i Grbaljski Statut", "Godišnjica Nikole Čupića ",knj. XL, Beograd 1931, 1-42. Autor je veoma argumentovano dokazao da su godine 1419. i 1427. lažne, te da se najvjerovatnije radi o 1819. i 1827. 
9Rušenje manastira polovinom XV vijeka pominju P. Kovačević, n.d. 77 i M. Luketić, n.d. 137. lako ne postoji pismeno svjedočanstvo vrio je vjerovatna pretpostavka o rušenju Podlastve u vrijeme kada i Sv. Mihaila. Svakako da je prilikom niza ratnih sukoba manastir mogao stradati, naročito u vrijeme pobune Grbljana koju je u krvi ugušio Stefan Crnojević za račun Mlečana. 
10 Zapis pominje M. Crnogorčević, n.d., 57. Fragment kamene ploče sa natpisom pronađen je prilikom obrade manastirske bašte 
1986. godine. Kako se čini predstavlja dno sredine teksta ispisanog u dva reda. Njegova sadržina glasi: "I utemeljio se v Ijeto 1700" 
(u transkripciji). 
11 Istorija Crne Gore, Tltograd 1975, knj.3, tom I, 102. 
12 Isto, 133, 135, 136. 
13 Ispravu objavio H. Hadžibegić, "Turski dokumenti Grbaljske župe iz XVII vijeka", "Prilozi za orjentalnu filologiju i istoriju 
jugoslovenskih naroda ", Sarajevo 1950. 
14 Svi pomeni manastira gdje nijesu naznačeni izvori oslanjaju se na podatke koje saopštava M. Crnogorčević, n.d., 57 .Svi 
kasniji autori koji pišu o Podlastvi preuzimaju ove Crnogorčevićeve informacije. 
15 Objavio A. Solovjev, "Knjiga privilegija Grbaljske župe (1647-1767) sa Dušanovim zakonikom", "Spomenik SKA ", 
LXXXVII, Beograd 1938, 21-81. 
16 Svi podaci o rušenjima i obnovama manastira oslanjaju se па saopštenja M. Crnogorčevića, n.d., 57, što preuzimaju i 
kasniji istraživači. 
17 M. Luketić, n.d., 57, saopštava podatak da je dio fresaka oštećen bajonetom nekog njemačkog vojnika. Podatak je netačan 
s obzirom da su u pitanju iskeserisane površine na koje je nanijet novi krečni malter. Po pričanju žitelja Lastve Grbaljske 
manastirska crkva je u II svjetskom ratu bila pogođena iz artiljerijskog oružja, vjerovatno topa, koji je oštetio zapadnu fasadu. 
18 U zemljotresu od 15. aprila 1979. crkveni svod je potpuno srušen, zidovi su svi poremećeni i napukli, a slična oštećenja 
su pretrpjeli i manastirski konaci. 
19 Ikonostas pominju :B.Strika, n.d.,251; P. Kovačević, n. d., 77 i M.Luketić, n.d., 137. Nekoliko nagorelih drvenih tabli, ručno 
obrađenih, sa otrtim bojenim slojem, koje se čuvaju u Podlastvi, mogli bi biti ostaci nekadašnjeg ikonostasa 
20 Arheološka istraživanja je obavio dr Čedomir Marković. Objavio ih je: Č. Marković, "Rezultati arheoloških istraživania 
manastira Podlastve", Zbornik "Grbalj kroz vjekove", Grbalj 2005, 55-69. Dio arhitektonskih istraživanja obavili su A. Čilikov i 
I. Lalošević, a rezultati do sada nijesu objavljivani. 
21 Istorija Crne Gore, Titograd 1967, knj. 1, 257, sl. 47. Fragmenti se čuvaju u Zavičajnom muzeju Bar. 
22 I. Nikolajević Stojković, "Ranovizantiiska arhitektonska plastična dekoraciia", Posebna izdanja SANU, CCLXXIX, Beograd 1957. 
23 Istorija Crne Gore, Titograd 1967, knj. 1, 272, sl.48. 
24 N.d., 273, sl.. 49. 
25 N.d., 273, sl. 24. 
26 Č.Marković, n.d., 64. 
27 Č.Marković, autor arheoloških istraživanja u Podlastvi, veoma argumentovano dokazuje opravdanost pretpostavki o 
podizanju nekog hrama u XIV vijeku o čijim dimenzijama i arhitektonskom sklopu ne možemo pouzdano suditi jer su brojne 
prepravke uništile relevantne naučne podatke. 
28 V. Korać, "O monumentalnoj arhitekturi srednjovjekovnog Kotora", "Spomenik SANU", n.s. CV, Beograd 1956,160-161; Istorija Crne Gore, Titograd 1967, knj. 2, tom 2,510-511; C. Fisković, "O umjetničkim spomenicima grada Kotora", "Spomenik SANU", n.s., Clll, Beogard 1953,84; Z. Čubravić, "Crkva Sv. Mihaila u KotorU', "Godišnjak Pomorskog muzeja Kotor", ХХХ1-ХХХИ, Kotor 1983-4,152. 
29 Natpis je objavio M. Crnogorčević, "Crkve u Grblju", "Glasnik pravoslavne dalmatinske crkve", knj. 10, Zadar 1902, 57. 
Natpis je postojao do 1979. kada ga je prepisao dr. Rajko Vujičić. U svemu se poklapa sa navodima M. Crnogorčevića. 
Hemijska analiza pokazala je da je bio pisan akvarelskim bojama koje su usljed vlage propale. 
30 Konzervatorsko-restauratorski radovi na živopisu crkve Rođenja Bogorodice započeti su 1978. godine kada je otkriven dio 
starijeg sloja slikarstva. Čišćenje skidanje i otkrivanje fresaka vršeno je u periodu 1981- 85. Autor teksta učestvovao je usvim 
ovim radovima u svojstvu šefa stručnog tima zajedno sa konzervatorom Zdravkom Gagovićem. Poslije više od dvije decenije 
slikarstvo Podlastve naučno je prezentirano: A. Čilikov, "Slikarstvo hrama Sv.Gospođe u manastiru Podlastva", Zbornik "Grbalj 
kroz vjekove", Grbalj 2005, 547-569. 
31 Tematski raspored slikarstva starijeg i mladjeg sloja dat je kod: A. Čilikov, n.d., 549-556. 
32 S.Petković, "Zidno slikarstvo na području Pećke patrijaršije", Beograd 1965, 72. 
33 S. Petković, n.d., 197. 
34 C. Fisković, "O umjetničkim spomenidma grada Kotora", "Spomenik SANU", n.s. 0111, Beograd 1953,84; R Mijović u Istoriji Crne Gore, knj.2, tom 2., Titograd 1960, 302; C.Fisković, "DalmaVnske /reste", Zagreb 1965, 21; V. Đurić u Istoriji Сгпе Gore, knj. 2, tom. 2, Trtograd 1960, 519-520; R. Vujiać, "O freskama u crkvi Sv. Mihaila u Kotoru", Boka 17, Herceg Novi 1985,191-301. 
35 R. Vujičić, n.d. 
36 Istorija Crne Gore, knj. 2, tom 2, Titograd. 1970, 85. 
37 O Orahovu, S. Raičević, "Slikarstvo Crne Gore u novom vijeku", Podgorica 1996, 124. 

Jovan Martinovic

BLAGO ZEMLjANIH TUMULA MALA I VELIKA GRUDA
Zlatno doba Crne Gore
Dragocjeni eksponati iz naša dva tumula našli su svoje mjesto u vitrinama privremene postavke bogate zbirke kamenih spomenika kotorskog Lapidarijuma u revitalizovanoj crkvi Sv. Mihaila iz XI, odnosno XIV stoljeća, sve dok ne budu obezbijeđena sredstva i izvršena revitalizacija romaničke crkve Sv. Pavla 
Površinu Bokokotorske regije Crnogorskog primorja potrebno je posmatrati iz vazduha da bi se gotovo na svim vrhovima brežuljaka primorskog pojasa, od Sutorine do Platamuna, kao i na donjim padinama Orjena i Lovćena, vidjele sive okrugle kupe kamenih tumula ili gomila, grobnica koje su prastanovnici ovoga kraja tokom I milenija prije naše ere podizali svojim mrtvim plemenskim poglavicama, a kasnije narodna mašta vezala uz njih priče o kamenovanju preljubnica ili oceubica. 
Između dugog lanca bregova Luštice, Krtola i Donjeg Grblja i vodom bogatih padina Lovćena leži Grbaljsko polje, u čijoj se sredini, između Aerodroma Tivat i sela Radanovići, poput dvije bradavice na ravnici polja, uzdižu dva zemljana tumula sa kamenim plaštom, zvani u narodu Mala i Velika ili Velja Gruda, prečnika 20 i 26 metara, visine 4, i 6,30 metara. 
Interesantno je navesti da je ovaj kraj vezan za mitologiju drevne Grčke, te da antički pisci IV i III vijeka stare ere navode da se u blizini Rizonske rijeke, odnosno, Bokokotorskog zaliva, nalaze grobovi mitskog heroja grada Tebe, prognanog kralja Kadmosa i njegove žene Harmonije; to je najbolje izrazio pjesnik Apolonije sa Rodosa u stihovima: »Na ilirskoj modrodobokoj rijeci su grobovi Armonije i Kadma, gostiju ljudi Enheleja«. 
Već prilikom prvih obilazaka ovih tumula od strane ekipe Pomorskog muzeja Crne Gore iz Kotora i Arheološkog instituta SANU iz Beograda, na čelu sa dr Majom Parović-Pešikan, još davne 1963.godine, ustanovljeno je da su ove »grude« djelo ljudskih ruku, poput dalekih kurgana u ukrajinskim stepama. Tek se 1970. i 1971.godine uspjelo obezbijediti sredstva na sistematsko istraživanje manjeg tumula Mala Gruda, koje je dalo izvanredne nalaze iz centralnog groba od grubih kamenih ploča sa poklopnicom. To su: zlatni bodež, srebrna sjekira sa zlatnom aplikacijom, zlatne karičice kao ukras za kosu, do tada nepoznatog oblika u nauci i zato nazvane »tip Mala Gruda«, te keramičke posude sa urezanim i bijelo inkrustiranim ornamentima, što je sve povezivalo ove nalaze sa mediteranskim kulturnim krugom i kritsko-mikenskom kulturom sa prelaza iz III u II milenij stare ere, te s druge strane sa kulturama panonskog bazena, posebno nalazišta Vučedol pored Vukovara, iz istog perioda. 
Trebalo je da prođe skoro 20 godina pa da se pojavi Odjeljenje za pra- i protoistoriju Univerziteta u Cirihu (Švajcarska) na čelu sa prof. dr. Margaritom Primas i njenim asistentom (sada profesorom) Filipom Dela Kaza, sa sredstvima i kompletnom opremom za istraživanje po najmodernijim metodama, i da u zajednici sa Opštinskim (sada Regionalnim) zavodom za zaštitu spomenika kulture iz Kotora u sezonama 1988, 1989 i 1990. godine izvrši sistematsko istraživanje tumula Velika Gruda, te da objavi rezultate u dva toma izvanredno opremljene knjige. I u ovom slučaju se pokazalo da je glineni tumul sa kamenim plaštom podignut iznad dvospratnog centralnog groba od grubih kamenih ploča, od kojih je u donjem otkriven skelet muškarca sa obrednom čašom od keramike sa istim urezanim i bijelo inkrustiranim motivima Vučedolske kulture, sa dva bronzana sječiva i bronzanom sjekirom, te osam zlatnih karičica ukrasa za kosu, od kojih tri karike pripadaju »tipu Mala Gruda«, a pet karika se vezuju za nalaze istovremene kulture na ostrvu Leukas u Jonskom moru. 
Međutim, nad zemljanim tumulom Velike Grude bio je u kasnijem, bronzanodobnom periodu podignut još jedan tumul od oblutaka i pijeska iz korita obližnjeg potoka Koložunj, u kome je na samom početku radova otkrivena čitava nekropola od tridesetak grobova, prostih plitkih jama okruženih uspravnim oblucima, često više puta korisštenih za naknadna ukopavanja odraslih individua ali i djece, sa prilozima od velikih keramičkih posuda i sitnih metalnih nalaza: bronzanih dugmadi raznih tipova, tzv naočarastih fibula ili prstenja od bronzane žice, što sve ukazuje na pripadnost ove nekropole vremenu srednje i kasne bronze i početaka željeznog doba, od cca 1600. do 1200. godine prije naše ere. 
Do sada su izlagani samo metalni nalazi iz Male i Velike Grude i to u toku 2002-2003.godine na velikoj, jednogodišnjoj evropskoj izložbi »Troia, Traum und Wirklichheit« u tri njemačka grada: Štutgartu, Braunšvajgu i Bonu, zajedno sa nalazima iz Turske, Grčke, Italije i Španije, a metalni i keramički nalazi iz Male Grude i metalni nalazi iz Velike Grude na izložbi »Zlatno doba Crne Gore« u organizaciji Muzeja grada Podgorice, zajedno sa nalazima iz tumula u Tološima, koji pripadaju istom kulturnom krugu. Dragocjeni eksponati iz naša dva tumula našli su svoje mjesto u vitrinama privremene postavke bogate zbirke kamenih spomenika kotorskog Lapidarijuma u revitalizovanoj crkvi Sv. Mihaila iz XI, odnosno XIV stoljeća, sve dok ne budu obezbijeđena sredstva i izvršena revitalizacija romaničke crkve Sv. Pavla iz XIII, odnosno XVI stoljeća, koja je već odranije opredijeljena kao izložbeni i radni prostor Arheološke zbirke budućeg Istorijskog muzeja grada Kotora. 

Zlata Marjanović
NARODNA MUZIKA GRBLJA

Bilješka o autoru:

Zlata Marjanović, rođena 1966. godine u Beogradu. Diplomirala 1990. godine na odseku etnomuzikologije Fakulteta muzičke umetnosti u Beogradu. Kao najboljem studentu za 1991. godinu dodeljuje joj se nagrada iz fonda Aleksandra Đorđevića. Godine 1997. magistrirala takođe na odseku etnomuzikologije Fakulteta muzičke umetnosti u Beogradu. Istražujući muzičku tradiciju još tokom studija obilazi delove Srbije (jugoistočna i zapadna Srbija, jugoistočno Kosovo) i Crne Gore (Primorje sa zaleđem).
Knjige:
1998. Vokalna tradicija Boke Kotorske. Udruženje kompozitora Crne Gore. Podgorica.
2002. Narodne pesme Crne Gore po tonskim zapisima i odabranim beleškama Nikole Hercigonje. Institut za muzikologiju i etnomuzikologiju Crne Gore. Podgorica.
2005. Narodna muzika Grblja. Novi Sad: Društvo za obnovu manastira Podlastva (Grbalj). Institut za muzikologiju i etnomuzikologiju Crne Gore.

NARODNA MUZIKA GRBLJA

Mnogo toga je zagonetka u ovom našem kratkom životu. Kratkom, u odnosu na prirodne, sudbinske ili neke druge zakonitosti koje nas okružuju i koje nam, hteli mi to ili ne, diktiraju i osmišljavaju način života. A na nama je da im se prilagodimo, ili prkosimo. Mnoge zagonetke našeg okruženja je teško razrešiti odgovorima bilo koje vrste. Moguće ih je samo spoznati i upoznati i na taj način u jednoj njihovoj fazi i fiksirati. Svaki pokušaj igre "zašto-zato" nema pobednika: ljudska ljubopitljivost se završava nekim manje ili više prihvatljivim pretpostavkama. A život, sa ili bez njih, ide dalje.
Sve to se može primeniti i na narodno usmeno znanje. Usmeno znanje, jer su se okolnosti pobrinule da živa i promenljiva kategorija bude jedina spona sa prošlim, ali i predstojećim vremenima. Usmeno znanje , ili niz poruka, sakrivenih ili očiglednih, koje se mogu doživeti kao deo neke celine i kojima se mora verovati, a koje će, u zavisnosti od prenosioca, biti odbačene ili pak sačuvane.
Ta tanka nit na relaciji prošlost-budućnost u našem narodu i dalje postoji samo zato što još uvek ima etnomuzikološki neistraženih oblasti u kojima se pesma i svirka prenose tako nesigurnim i delikatnim putem. S jedne strane, to je sreća (koju mnogi drugi narodi nemaju), jer omogućava fiksiranje nečega što će se u najboljem slučaju promeniti. S druge strane, to je i izazov, koji nosi sa sobom bezbroj pitanja vezanih za tradiciju, počev od toga što se na osnovu sadašnje terenske "slike" teško može opisati kako je bilo na nekom njenom početku (ako je tako nešto uopšte moguće definisati), kako se usput razvijala, i da li je ovo sada nešto što je njen kraj, s obzirom na to da su njeni nosioci najčešće stariji ljudi.

Tako je i u Grblju, oblasti koja, prema dosadašnjim saznanjima, nije mnogo privlačila pažnju etnomuzikologa. Najstarije stručno interesovanje za deo muzičke tradicije Grblja može se pripisati dr Matiji Murku, koji je početkom prošlog veka na voštanim valjcima napravio snimke grbaljskih guslarskih pesama, uvrstivši ih u sopstveno opsežno istraživanje epske tradicije. Pored tih snimaka, postoje i dragoceni vizuelno-tonski televizijski zapisi, načinjeni u Grblju početkom sedamdesetih godina 20. veka, osmišljeni samo kao sled numera, bez ikakvog etnomuzikološkog komentara. Između ta dva snimanja, kao i nakon poslednje navedenog, koliko je poznato, Grbalj zaobilaze bilo kakva etnomuzikološka istraživanja.

Nasuprot tome, Grbalj antropogeografski, istorijski i etnološki još od 19. veka istražuju Vuk Vrčević, Gerasim Zelić, Vuk Karadžić, Stefan Mitrov LJubiša, Savo Nakićenović, Pavle Apolonovič Rovinski, Jovan Cvijić, i drugi. Posebno mesto zauzimaju i tokom 20. veka nastala dela Grbljana Predraga Kovačevića i Marka Šovrana, kao i najnovija etnološka istraživanja dr Vesne Vučinić, Nadine Vuković i Petra Dekića.

Podaci o Grblju korišćeni iz dela navedenih autora mnogo toga otkrivaju o Grbljanima: poreklom su Planinci iz kontinentalnog zaleđa, nastanjeni na uzvišenjima blizu ali ne i na obali mora, u selima, ali ne i gradovima, jer grbaljskih gradova i nemaju... Tokom prošlosti često trpe različite vladavine, ali, uprkos tome, opstaju u svojoj maloj autonomnoj jedinici - župi i ostaju čisto pravoslavne veroispovesti. O svemu tome će biti više reči u prvom poglavlju nazvanom JEDNOG DANA S VRH GOLIŠA GRBALJSKU SAM GLEDAO ŽUPU... - Karakteristike oblasti i stanovništva.

Kao posledica proučavanja literature, a pre odlaska u Grbalj, javljaju se i mnoga pitanja. Na primer, na koji način svojom muzikom Grbljani iskazuju ljudsko iskustvo, univerzalno ili ono krajnje subjektivno; šta se u njihovoj muzici promenilo, a šta nije "kombinovanjem" dvaju oprečnih okruženja kao što su Planine i Primorje; postoji li još neka muzička veza sa zemljom maticom odakle su došli; postoji li srodnost sa tradicijom susednih primorskih oblasti; koji je i da li je neki od stranih, bilo turskih, bilo mletačkih muzičkih uticaja prihvaćen. Kako o svemu tome Grbalj "govori" putem svoje muzike?

Na mogućnost da se odgovori na ta pitanja Grbalj strpljivo čeka sve do avgusta meseca 2000. godine: u godini u kojoj se dodiruju dva veka, sami Grbljani okupljeni u Društvu za obnovu manastira Podlastva iniciraju i omogućavaju detaljno terensko etnomuzikološko istraživanje svoje tradicije. Tako se, zahvaljujući svesrdnoj pomoći grbaljskih organizatora Borislava Vukšića, Božidara Zeca i Igora Kovačevića, uobičajeno početno teorijsko istraživanje iz biblioteke nastavlja i upotpunjuje neposrednim kontaktom sa kazivačima i pevačima grbaljskog podneblja.

U početku je, skoro kao po pravilu, taj kontakt pomalo "zategnut", i to samo iz neverice da neko traži od njih da pevaju - "u mikrofon". Zatim, opet skoro kao po pravilu, sledi pitanje: A čija si ti odiva? (tj. iz koje si porodice) - na koje se ubrzo, bez obzira što u odgovoru nije pomenut Grbalj, nadovezuje priča o običajima i pevanje mnogih pesama.

Nasuprot njima, tu su i Grbljani koji, zbog tradicije, ne mogu da pevaju. Ja sam ti vasdi vijek u korotu kaže Dare Ercegović (1912) iz Vranovića. A kad se u Grblju žali, tu nema vremenskog ograničenja (godinu ili dve, npr.). Korotom prestaje svaka kolektivna (i muzička, naravno) aktivnost: krsna slava se odlaže do iduće godine, svadba se može napraviti, ali bez ikakve pesme, svadbeni barjak se uvija kad se prolazi pored kuće koja je u žalosti... Konačno, korota je verovatno jedan od razloga zbog koga su mnogi delovi grbaljske tradicije za koje saznajemo iz literature, vremenom zaboravljeni.

Kontakt sa Grbljanima i njihovom tradicijom, zatim, omogućio je da se grbaljska muzička tradicija pojasni sa više strana, i to ne samo rečima, već i notnim zapisima, koji su, sticajem neminovnih okolnosti i odsustvom boljih načina, tek kopija tradicije koja zaista "živi" u Grblju.

I tako, mnoga pitanja koja su se javila nakon proučavanja literature, zahvaljujući terenskom istraživanju, ali i dragocenim konsultacijama sa etnomuzikologom profesorom dr Dimitrijem O. Golemovićem, dobijaju i svoje odgovore. Na primer, na pitanje da li je to muzika bliska nekom "Mediteranu" (tzv. klapska tradicija) kontakt sa Grbljanima daje odgovor da je njihova tradicija drugačija, počev od najrudimentarnijeg pevanja iz glasa, do tekstualno novijeg čobanskog ili svadbenog pripjevanja. Grbaljska muzika nema "uvijenosti" i ulepšavanja u nekom primorskom smislu. U njoj, takođe, nema ni nekih drugih uticaja nastalih kao posledica neke strane vladavine tokom grbaljske istorije. Grbaljska muzika je direktna, stilski ujednačena, možda čak i, za neki gradsko-primorski ukus, mestimično preoštra, ali iskrena i realna. Neraskidivo je povezana sa običajima kojima su ispunjeni i organizovani životi Grbljana. Tako je još jedno pitanje - kada i u kojim prilikama Grbljani muziciraju - u potpunosti našlo svoj odgovor osmišljen kao drugo po redu poglavlje nazvano STARI SVATE OD SVATOVA, ŠTO NE PJEVA VOJSKA TVOJA? - Muzika u običajima, gde je to muziciranje posmatrano kroz obredno-običajnu praksu tokom jedne kalendarske godine i tokom jednog životnog ciklusa.

S obzirom da se uz pesmu u Grblju tokom nekih običaja tradicionalno i igra, sledeće poglavlje, nazvano NA ORO SMO HODILI I IGRALI CRNOGORSKI NA LJUBLJENJE - Igra u običajima opisuje i taj deo grbaljske tradicije. 

Na naročit način, zatim, muzička tradicija Grbljana mnogo toga "govori" ne samo svojom ulogom u obredno-običajnoj praksi, već i putem svojih zvučnih simbola. Tako se četvrto poglavlje, nazvano PJEVALA BIH, PJEVALA, NO NE MOGU SAMA - Karakteristike narodnog pevanja, bavi na uobičajen etnomuzikološki način metro-ritmičkim, melodijsko-sazvučnim osobinama, kao i muzičkim oblikom grbaljskih pesmama, kojima Grbljani opevaju ne samo svoj kraj, već i način života u njemu. 

Pored vokalne prakse, deo grbaljske tradicije čine i vokalno-instrumentalna i instrumentalna praksa, koje su, zbog svog prisustva u običajima, opisane još u drugom poglavlju, ali i detaljnije proučavane kroz dva posebna poglavlja. JA SAM SE RODIO A GUSLE SU VEĆ VISILE U KUĆU - Narodno pevanje uz pratnju gusala je peto poglavlje u kome su opisane osobine pevanja i sviranja uz gusle, kao i njegova primena u grbaljskoj tradiciji. Nakon toga sledi poglavlje, nazvano DIPLE JEČE, BRDA ODJEKUJU, NJIH SE DVOJE MLADIH POGLEDUJU - Narodno pevanje uz pratnju dipala i diplarska svirka, posvećeno grbaljskoj diplarskoj tradiciji, odnosno sviranju i pevanju uz ovaj instrument. 
U poslednjem poglavlju naslovljenom - GRBALJ U VREMENU I PROSTORU - Završna razmatranja će biti pokušano da se u prethodnim poglavljima izložene osobine međusobno povežu, i to sa ciljem da se narodna muzika Grblja što bolje ne samo osvetli, a zatim i definiše, već i da se omeđi u nekom, samo njenom vremenu i samo njenom prostoru.